نشست تحلیل و بررسی علمی «برنامه حسینیه معلی» برگزار شد

عطنا- نشست علمی «تحلیل و بررسی برنامه حسینیه معلی»(فصل ششم) به همت اداره کل سنجش مخاطب مرکز تحقیقات صداو سیما، چهارشنبه ­۲۴ مرداد ماه ۱۴۰۳ برگزار شد.

این نشست با حضورقائم‌­مقام و مدیرگروه معارف شبکه سه سیما، عوامل برنامه وهمچنین رئیس و مدیران مرکز تحقیقات صداوسیما در حوزه هنری انقلاب اسلامی برگزار شد.

در ابتدای این نشست، نجم الدین شریعتی، مجری برنامه «حسینه معلی» گفت: "طبق آخرین آمار مرکز تحقیقات صداوسیما «حسینه معلی» یکی از پر مخاطب­ترین برنامه سال­های اخیر تلویزیون است که امروز در این نشست به شکلی عالمانه به تحلیل آن خواهیم پرداخت".

نخستین سخنران جلسه، دکترمحسن شاکرنژاد؛ رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما بود که با اشاره به روند‌های مخاطب تلویزیون در جهان، توضیح داد که در رقابت برودکست (پخش گسترده) و برودبند (پهن‌باند)، کاهش مخاطب تلویزیون قابل تامل است وملاحظه می‌­شود بخشی از مخاطب رسانه‌های خطی به فضای مجازی واگذار شده است.

در چنین شرایطی برنامه «حسینه معلی» توانست با شکست رکورد پیشین در سال ۱۴۰۲، از ۳۶ درصد بیننده به حدود ۴۳ درصد مخاطب، یعنی حدود ۳۰ میلیون ارتقا پیدا کند. این در حالی است که طبق آمار موسسه نظرسنجی نیلسن (Nielsen) آمریکا که به پایش مخاطب می­پردازد، پر مخاطب­ترین برنامه هفته گذشته آمریکا در شبکه­ای همچون ABC­ در جامعه ۳۰۰ میلیونی، ۷ میلیون مخاطب دارد.

درنمونه دیگر، شاکر نژاد، پر مخاطب‌­ترین برنامه تلویزیون در انگلستان را پخش زنده مراسم تاج­گذاری چارلز معرفی کرد که موفق شده بود ۱۲ونیم میلیون مخاطب (۱۸ درصد) داشته باشد. وی افزود، در مقایسه با برنامه­­‌های سرگرمی محوری همچون عصر جدید که از تولیدات بزرگ، پرهزینه و پر طمطراق محسوب می‌­شود و توانسته است در فصول پایانی خود ۴۶ درصد مخاطب را در کارنامه ثبت کند، میزان بیینده «حسینه معلی» با در نظر گرفتن ماموریت و رسالت برنامه، چشمگیر است".

در ادامه، رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما با توجه به روند صعودی میزان بیینده برنامه «حسینه معلی» توضیح داد:" در شرایط حاضر، رقیب اصلی برنامه «حسینه معلی» خود برنامه است و امید می‌­رود این برنامه، در فصل­های آتی با عنایت به ارتقا توقعات مخاطبان از برنامه و حضور رسانه­‌های جایگزین به تجربه‌­های موفقیت‌­آمیز جدیدی دست یابد و رکورد خود را بهبود ببخشد".

در پایان رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما، کسب چنین توفیقاتی را علاوه بر همت و توانمندی تیم کارگردانی، ناشی از اخلاص و عنایت ویژه ابا عبدالله حسین (ع) دانست.

سخنران دوم دکترسید مهدی شریفی؛ مدرس مدیریت رسانه دانشگاه تهران و پژوهشگر رسانه بود که با اشاره به اهمیت برنامه­‌هایی از این دست که مخاطب را در رسیدن به عرفان یاری می‌­رسانند، نکاتی را در جهت ارتقا کیفی برنامه برای فصول آینده برنامه «حسینه معلی» ارائه نمود. وی با توجه به تقسیم‌­بندی اقناع مخاطب که شامل اتوس ­ (ethos)، پاتوس (pathos) و لوگوس (logos) می­‌شود؛ توضیح داد که برنامه «حسینه معلی» بر سطح پاتوس که مربوط به تحریک عواطف و احساسات است و در سیستم نخست مغز انسان جای دارد، تمرکز ویژه‌­ای دارد؛ از همین رو ماندگاری آن در قیاس با لوگوس که بر پایه استدلال و منطق استوار است در سطح نازل­‌تری قرار می­‌گیرد".

دکترشریفی گفت: "هر چند برای شروع کار و جاذبه­‌بخشی به برنامه، رفتار پاتوسی، عاطفی و احساسی مناسب است؛ اما این استدلال و منطق است که در بزنگاه­های مورد نظر، مفید فایده واقع می­‌شود. کاربرد احساس و عاطفه خام و محض، اشک­آوری صرف است و دل­ها و جان­ها را می‌­سوزاند. «حسینه معلی» بیش از آن که عقلانیت و منطق حرکت امام حسین (ع) را تبیین کند؛ به قساوت و شقاوت دشمنان امام حسین (ع) تاکید دارد. این در حالی است که باید توجه شود که شکوفاگران عقل به چه میزان در برنامه عاملیت دارند".

دکتر شریفی اضافه کرد:" در صورتی دینداری‌ِمعرفت‌­اندیش برای مخاطبان کسب خواهد شد که در کنار تقدیس و تجلیل، تحلیل نیز چاشنی برنامه شود. برنامه «حسینه معلی» در صورتی می­‌تواند به این مقام رفیع نائل شود و مرجعیت دینداری اندیشمندانه و حکیمانه را پاسداری کند که صرفا به مخاطب­‌آوری از رهگذر احساس و عواطف اکتفا نکند که اگر در این سطح بماند و صرفا در پی آن باشد که با آوردن مداحان خاص، مخاطب بیشتری را برای برنامه به دست آورد، خیانت در اسلام رخ خواهد داد. این برنامه در صورتی خواهد توانست خوی شهامت را بالا ببرد و آتش جهل را خاموش کند که جنس اشک‌ها را تغییر کند".

وی در خاتمه بر مبنای نتایج پژوهشی که در خصوص برنامه «حسینه معلی» انجام داده است، توضیح داد که تاکید برسطح استدلال و منطق، بیش‌تر در کلام داوران و کارشناسان برنامه تبلور داشته است تا در نوا‌ها و اشعار مداحان. ازمنظر شریفی، اهتمام برنامه باید در جهت حرکت از محسوسات به سوی معقولات باشد تا به واسطه آن برنامه‌ه­ای وزین برای مخاطب تدارک دیده شود که البته کاری سخت و دشوار است".

در پاسخ به نقد این مدرس دانشگاه، نجم الدین شریعتی؛ مجری برنامه «حسینه معلی» توضیح داد:" در هیچ زمانی تمرکز برنامه بر جذب مخاطب نبوده است و همواره تلاش بی­‌وقفه برنامه در عبور از احساسات صرف بوده است. به عنوان مثال همواره نکات ارزنده‌­ای جهت تکمیل آیین یا اشعاری که در برنامه ارائه شده است به مخاطب داده می­‌شد".

در ادامه نشست، دکتر آزاده سالمی؛ مدیر گروه علوم شناختی و اثرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما، با این مقدمه که مرکز تحقیقات صداوسیما در کنار نظرسنجی و تعیین میزان مخاطب برنامه­‌های شاخص رسانه ملی، اثر سنجی برنامه و مطالعه اثرات برنامه بر مبنای اهداف و محتوای برنامه را در دستور کار پژوهشی دارد، به ارائه نتایج گزارش اثرسنجی برنامه «حسینه معلی» پرداخت.

دکتر سالمی توضیح داد:" اثرسنجی از جمله پژوهش­‌هایی محسوب می­‌شود که روابط علی و معلولی را بررسی می­‌کند با این وجود، باید توجه داشت عوامل مختلفی در حوزه‌­های انسانی و اجتماعی تاثیرگذار است و صرفا نمی­‌توان این اثرات را منوط به برنامه خاص تلقی نمود. با مد نظر قرار دادن چنین محدودیت­‌هایی، این نوع از پژوهش­‌ها در تلاشند به روشی علمی و نظامند اثرات برنامه بر مخاطب را رصد کنند. در اثر سنجی برنامه «حسینه معلی» از طریق مقایسه میانگین نمرات بینندگان و غیربینندگان در سه حوزه نگرشی (جلوه‌های عزاداری امام حسین علیه السلام در زندگی امروز)، شناختی (آیین‌ها و تاریخ عزاداری امام حسین (ع) در ایران) و رفتاری (مشارکت در عزاداری امام حسین (ع)) عملکرد برنامه ارزیابی شده و اثر برنامه بر مخاطب گزارش شده است".

مدیر گروه علوم شناختی واثرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما با اشاره به نتایج نظرسنجی‌­های مرکز تحقیقات گفت:" در سال جاری میزان بیننده برنامه حسینه، حدود ۴۳ درصد بوده است. اثر سنجی برنامه «حسینه معلی» با حجم نمونه ۵۸۲ در تهران و ۳۰ استان کشور به روش پیمایش و به شکل تلفنی با نمونه‌­گیری تصادفی انجام شد. طبق نتایج این گزارش، تفاوت میانگین نمره بینندگان و غیربینندگان در خصوص شاخص کل حدود ۲۳ درصد و تفاوت میانگین در شاخص­های نگرشی، شناختی و رفتاری به ترتیب حدود، ۱۷، ۲۳ و ۳۱ درصد است. به این معنا که بییندگان برنامه «حسینه معلی» در شاخص‌­های مورد پژوهش، عملکرد بهتری از غیربینندگان کسب کرده‌­اند و تفاوت بینندگان و غیربینندگان را با تساهل و تسامح می‌­توان به این برنامه نسبت داد. برای مثال یکی از بستر‌هایی که مخاطبان اظهار کرده‌­اند از طریق آن با آیین­‌های سنتی کمتر در بین عموم مردم شناخته شده آشنا شده‌­اند برنامه «حسینه معلی» است. آیین­‌های سنتی همچون کوتین زنی، نواختن در ساز بادی (شیپور) از جنس صدف یا شاخ گوزن، سلام علم و کوزه و شنستکا از جمله این آیین‌ها هستند. یافته‌­ای که موید اثر(شناختی) برنامه محسوب می­‌شود. از دیگر نتایج اثرسنجی آنکه بینندگانی که تعداد قسمت­های بیش‌تری از برنامه را تماشا کرده­‌اند، نمرات بالاتری در شاخص­های مورد بررسی به دست آوردند".

در پایان، سالمی با طرح پیشنهاداتی همچون ارائه اطلاعات شناختی کامل‌­تر در مورد برخی از آیین‌­های سنتی عزاداری امام حسین (ع) و تاکید بر راهبرد معرفت‌­افزایی در کنار مناسک‌­گرایی در برنامه، نکاتی را برای بهبود فصول آینده برنامه «حسینه معلی» مطرح نمود و اظهار امیدواری کرد در آینده نیز این برنامه بتواند با غنابخشی به ساختار ومحتوای برنامه، موفقیت­‌های روزن افزونی را به دست آورد".

دکترسید بشیر حسینی؛ کارگردان برنامه «حسینه معلی»، سخنران بعدی نشست بود که ضمن تشکر و تجلیل از مجاهدت عاشقانه و خالصانه عوامل حرفه­ای برنامه گفت: "خروجی برنامه «حسینه معلی» حاصل ۳۰۰ سفر پژوهشی بوده است. سفر‌های میدانی که برای پژوهش در مورد آیین­‌های سنتی در ایران و بازنمایی آن از بستر رسانه، با سختی­‌های فراوان همراه بود. برای مثال، علی‌­رغم آنکه مجموعه‌­هایی اعلام می­‌کردند اطلاعات آیین اقوام مناسک وجود دارد، اما این اطلاعات و آمار در اختیار عوامل برنامه قرار نمی­‌گرفت و در برخی از موارد نیز اطلاعاتی که در اختیار قرار می­‌گرفت، به دلیل غیر واقعی بودن آن، عملا کارآیی لازم را نداشت".

وی با اشاره به مشکلاتی همچون عدم استقبال و همکاری برخی از مردم مناطق کم برخوردار در بازنمایی آیین مناطق خود به دلیل تجربه­‌های ناموفق پیشین یا اشراف نداشتن ساکنان منطقه به ارزش و اهمیت آیین سنتی عزاداری حسینی خود، توضیح داد که این برنامه در پی آن بود که بازنمایی فاخری از شوریدگی­ها و دل­بستگی­‌های مردم مناطق مختلف نسبت به امام حسین (ع) ارائه کند. گستردگی و تنوع آیین‌هایی که در ابتدای امر بر عوامل برنامه «حسینه معلی» نیز پوشیده بود.

کارگردان برنامه «حسینه معلی» در خصوص دستمزد کارشناسان و ویژند‌های دعوت شده به برنامه توضیح داد:" عموما با قیمت‌های بسیار پایین‌تر، این همکاری­‌ها صورت گرفت و تلاش شد با توجه به گستردگی و هزینه­‌بر بودن برنامه به منظور کاهش هزینه‌­های تولید، فضای هیاتی و موکبی در تمام مراحل ساخت برنامه حاکم باشد".

حسینی با اشاره به دغدغه‌­های فصل نخست برنامه «حسینه معلی» و واکنش­های غیر قابل پیش­بینی و در مواردی منفی که ممکن بود برنامه به همراه داشته باشد، یادآور شد:" در ابتدای فصل نخست برنامه «حسینه معلی»، هیچ گونه اطلاع­‌رسانی و تبلیغاتی از برنامه صورت نگرفت. با این وجود، عنایت امام حسین (ع) شامل حال برنامه شد و شرایطی را فراهم نمود رکورد‌های مخاطب جا به جا شود".

وی همچنین افزود:" در ساخت برنامه «حسینه معلی» تلاش شد سازوکار «هیات بودن» حفظ شود و در زمان­‌هایی که در بین دوگانه «هیات بودن» و «جذابیت رسانه‌­ای» قرار ­می­‌گرفتیم؛ قطعا سویه «هیات بودن» برای عوامل برنامه ارجحیت و اولویت داشت. از همین رو، در این برنامه رقابت، قضاوت و جایزه­­‌ جایگاهی نداشت".

در پایان دکتر حسینی توضیح داد:" برای ساخت ۱۳ قسمت برنامه «حسینه معلی»، مجاهدت یک ساله صورت گرفته است. این که در مناسبت‌­هایی همچون اربعین و ایام فاطمیه، درخواست ساخت این برنامه می­‌شود؛ امری ناشدنی است؛ چرا که این فرایند، مقدمات زیادی را می­‌طلبد که در زمان محدود، ممکن نخواهد شد".

سعید ستودگان؛ تهیه کننده برنامه «حسینه معلی»، آخرین سخنران نشست بود که ضمن تشکر از مدیران شبکه سه سیما در حمایت از رویکرد متفاوت به برنامه­‌های معارفی در سال­های اخیر، به مصائب و چالش‌های ساخت «حسینه معلی» پرداخت.

وی یکی از چالش­های برنامه را با توجه به فرم آن توضیح داد و گفت:" «حسینه معلی» در پی آن بود که در آن واحد، هم برنامه تلویزیونی و هم «حسینه» باشد. چالشی که حسینه معلی توانست از آن عبور کند، به‌گونه‌ای که باتوجه به خروجی «حسینه معلی»، ملاحظه شد که نه استاندارد‌های برنامه تلویزیونی زیر سوال رفته است و نه سازوکار حسینه و هیات".

ستودگان توضیح داد:" عوامل برنامه این دو مقوله را علی‌رغم دشواری­‌ها، همزمان پیگیری کردند و نگاه ویژه اهل بیت (ع) و مجاهدت­های عوامل برنامه در این زمینه کارگشا بود".

وی در بخشی از سخنان با اشاره به مضمون فرمایش مقام معظم رهبری در دیدار با مداحان که فرموده بودند"بعضی اوقات یک بیت شعر یا یک غزل که مداح اجرا می‌کند، ممکن است ارزشش از ده‌ها ساعت منبر بیشتر باشد"، توضیح داد:" دربخش­‌های مربوط به شرکت­ کنندگان، اجراکنندگان و همچنین در میز ذاکران و در کلام مجری «حسینه معلی» این مهم لحاظ شده است. به تعبیر دیگر در این برنامه با تمرکز بر اشعار و اجرا‌های مختلف در قالب روضه‌خوانی یا سینه­زنی مشخص می‌­شود، برنامه صرفا محدود به ظلم اشقیا یا مظلومیت اهل بیت (ع) نیست و اشعار و نکاتی که در اجرا‌ها ذکر می­‌شود، تداعی­‌گر شعور حسینی در کنار شور حسینی است".

در پایان، تهیه‌کننده برنامه حسینه معلی افزود:" عوامل برنامه نهایت توان خود را در این برنامه به کار بستند و از تمام ظرفیت­های ممکن بهره جستند و با توجه به حمایت­های بی‌­دریغ شبکه سه، «حسینه معلی» توانست با این کمیت و کیفیت برای مخاطبان در دهه نخست محرم بر آنتن رسانه ملی برود‌".