بازنگری در دروس رشته‌ها، جزو اولویت‌های دانشکدۀ ما است/ روزنامه‌نگاری صرفاً یک درس مهارتی و تکنیکال نیست

مدت‌هاست شیوه آموزش در رشته‌ها و گرایش‌های علوم ارتباطات محل نقد و نظر کارشناسان این حوزه بوده است و آن‌ها  بر سر اینکه باید در دروس علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری تجدیدنظر شود، با هم بحث و اختلاف‌نظر دارند. آیا تا به حال در این رشته و گرایش‌های مرتبط به آن بازنگری صورت گرفته است؟ با توجه به اینکه یکی از گرایش‌های مهم این رشته، روزنامه‌نگاری است تا چه اندازه در این بازنگری‌ها بر مهارتی و تکنیکال بودن این رشته تأکید شده است؟ با  توجه به شمار بالای فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها وضعیت تولید محتوای داخلی و کتاب‌های ترجمه‌شده توسط دانشجویان دکتری و استادان این حوزه در سال‌های اخیر چگونه است؟

به گزارش عطنا و به نقل از شفقنا رسانه، محمدمهدی فرقانی، رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به لزوم بازنگری در همه رشته‌های دانشگاهی می‌گوید: ضرورت بازنگری منحصر به رشته روزنامه‌نگاری نیست و تقریباً درباره همه رشته‌ها صادق است. چون علم و تکنولوژی به‌سرعت در حال متحول‌شدن است و همه‌چیز را هم به همراه خود متحول می‌کند. به همین دلیل سرفصل دروس، رشته‌ها و حتی نوع رشته‌ها هم نه‌تنها در ایران بلکه در همه جای جهان می‌تواند موردبازنگری قرار بگیرد. طبیعتاً تحولات به کشورهای درحال‌توسعه کمی دیرتر می‌رسد ولی کشورهای درحال‌توسعه هم از این ضرورت در امان نیستند و آن‌ها هم باید در سرفصل‌های دروس رشته‌هایشان بازنگری کنند. طبق آیین‌نامه وزارت علوم یک برنامه باید حداکثر تا ۱۰ سال اجرا شود و بعد از ۱۰ سال حتماً موردبازنگری قرار بگیرد.

این استاد روزنامه‌نگاری می‌گوید که رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه علامه طباطبائی تا به حال دو بار موردبازنگری قرارگرفته و امروزه دروسی مثل روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای، رسانه و جامعه، روزنامه‌نگاری الکترونیک و… در برنامه درسی دانشجویان قرارگرفته است. او توضیح می‌دهد:  ما دو سال پیش گرایش کارشناسی ارشد روزنامه‌نگاری را به رشته روزنامه‌نگاری تبدیل کردیم و به‌طورکلی مورد بازنگری قراردادیم. درحال‌ حاضر بسیاری از دروس، سرفصل‌ها و منابع مورد بازنگری قرارگرفته و تغییر کرده‌اند.

بازنگری در دروس رشته‌ها جزو اولویت‌های دانشکده ما است

این رئیس دانشکده با توضیح درباره برنامه‌های آینده دانشگاه علامه طباطبائی برای بازنگری در برخی رشته‌ها و دروس، بیان می‌کند: ما تنها به رشته روزنامه‌نگاری اکتفا نکردیم و بازنگری در برنامه روابط عمومی، مطالعات ارتباطی و سایر رشته‌های دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی هم صورت گرفته است. حداقل می‌توانم بگویم بازنگری در دروس رشته‌ها جزو اولویت‌های دانشکده ما است و تا به حال علی‌رغم زمان کوتاهی که از استقلال دانشکده می‌گذرد چند برنامه بازنگری شده و چند برنامه دیگر هم در حال بازنگری است. به‌عنوان‌ مثال برنامه مطالعات ارتباطی در مقطع کارشناسی کلاً مورد بازنگری قرار گرفت و سال گذشته به تصویب شورای تحول علوم انسانی، وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی هم رسید و از سال گذشته به اجرا گذاشته‌شده است.

فرقانی ادامه می‌دهد: در زمینه رشته روابط عمومی هم، دوره کارشناسی ارشد روابط عمومی که طراحی آن از ۱۰ سال پیش شروع شده بود با بازنگری‌های متعدد در مراجع دانشگاهی تصویب شد و برای تصویب نهایی به شورای تحول علوم انسانی ارسال‌ شده است و امیدواریم تا سال آینده بتوانیم در پنج گرایش در مقطع کارشناسی ارشد دانشجو بپذیریم.

این استاد دانشگاه با اشاره به وضعیت دانشکده علوم ارتباطات در بازنگری رشته‌هایش، تأکید می‌کند: ما از حیث بازبینی، بازنگری و یا تحول در سرفصل‌ها، عناوین و برنامه‌های درسی رشته‌ها خیلی عقب نیستیم. البته این بدین معنا نیست که برنامه‌ها کامل و بی‌عیب باشد ولی در مجموع می‌توانم بگویم نسبت به خیلی از رشته‌ها و دانشکده‌های دیگر نه‌تنها عقب نیستیم بلکه شاید چند گام جلوتر هم باشیم.

روزنامه‌نگاری صرفاً یک درس مهارتی و تکنیکال نیست

در حال حاضر رشته روزنامه‌نگاری در این دانشکده تا چه اندازه متکی به جنبه‌های تئوریکی است؟ فرقانی پاسخ می‌دهد: می‌توانم بگویم تا حد زیادی متکی است. خب بحث بازنگری دروس و رشته‌ها، واردکردن درس‌هایی که جنبه تئوریک و نظری دارند و… از تحولاتی بوده که در دانشکده اتفاق افتاده است. البته باید بگویم من شخصاً قبول ندارم که درس روزنامه‌نگاری صرفاً یک درس مهارتی و تکنیکال باشد و دانشجو در این رشته فقط درس‌های مهارتی را بیاموزد. بلکه معتقدم روزنامه‌نگار قبل از اینکه مهارت و تکنیک کار را بیاموزد نیازمند دستگاه فکری، چارچوب نظری و دانش عمومی است. یعنی مجموعه‌ای از نیازها هستند که روزنامه‌نگار باید آن‌ها را بداند و در کنارش تکنیک و مهارت را یاد بگیرد.

او ادامه می‌دهد: تکنیک را در دوره‌های کوتاه‌مدت و فشرده هم می‌توان آموخت ولی هرکسی از جمله روزنامه‌نگار نیازمند دانش عمومی و چارچوب فکری و نظری است تا تکنیک و مهارت عملی او را در مسیر درستی هدایت کند و پیش ببرد. به عبارتی اگر روزنامه‌نگار اولویت‌های توسعه کشورش، ضرورت‌های امینت ملی کشورش، پیوند اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی، دیدگاه‌های انتقادی و غیر انتقادی و … را نشناسد نمی‌تواند از تکنیک آن به‌درستی استفاده کند. دانش و بینش روزنامه‌نگار است که محتوا را خلق می‌کند نه تکنیک او. بنابراین ما بی‌نیاز از آموزه‌های نظری نیستیم. چراکه آموزه‌های نظری می‌تواند نقش مؤثر و مفیدی در رشد و بالندگی روزنامه‌نگار ایفا کند. ولی در کنار آن نیاز است تا تکنیک و مهارت هم آموزش داده شود.

فرقانی معتقد است مهم‌ترین ضعف‌ها –بخصوص در مقطع کارشناسی- در کلاس‌هایی که دروس عملی تدریس می‌شود، وجود دارد و دراین‌باره توضیح می‌دهد: دلیل این ضعف هم به این برمی‌گردد که دانشجو در دروس عملی آن‌چنان که شایسته است همکاری نمی‌کند. خودم وقتی روزنامه‌نگاری عملی ۲ را تدریس می‌کنم از دانشجویان می‌خواهم که در فاصله بین دو کلاس در ظرف یک هفته، کار عملی انجام دهند. ولی می‌بینم که بسیاری از دانشجویان در این فاصله با دست‌خالی در کلاس حاضر می‌شوند و زمانی را برای این کار اختصاص نمی‌دهند. تا وقتی‌که خود دانشجو به کار عملی تن ندهد طبیعتاً آن را هم یاد نمی‌گیرد. می‌خواهم بگویم این داستان دو سو دارد. یک‌طرف استاد، دانشگاه و برنامه درسی است و طرف دیگر هم به مشارکت، همکاری، علاقه و انگیزه دانشجو برمی‌گردد.  تا این دو به‌موازات هم پیش نروند تلاش یکی به تحول منجر نخواهد شد.

مذاکراتی با معاونت مطبوعاتی برای ورود دانشجویان به تحریریه‌ها صورت گرفته است

فرقانی با اشاره به مذاکراتی که با معاونت مطبوعاتی درباره کارآموزی دانشجویان در تحریریه‌ها شده، تشریح می‌کند: ما دروسی داریم که به‌صورت نظری و عملی انجام می‌شود. همین‌طور برای اولین بار بعد از انقلاب در دانشکده خبرگزاری دانشگاهی عطنا را داریم که اخیراً ظرفیت کارآموزی آن توسعه پیداکرده است و دانشجویان می‌توانند در همین‌جا دوره کارآموزی خود را بگذرانند. از طرفی هم با مؤسسات مختلفی وارد گفت و گو و مذاکره شدیم. حتی خودم شخصاً با آقای خدادی معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد مذاکراتی داشتم که قرار شد دانشجوهایمان را برای گذراندن دوره کارآموزی به معاونت مطبوعاتی معرفی کنیم و معاونت مطبوعاتی هم آن‌ها را به روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و مراکز رسانه‌ای معرفی کند.

او با تأکید بر همکاری میان رسانه‌ها و دانشگاه برای تربیت نیروی کارآمد روزنامه‌نگاری می‌گوید: اینکه روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها در عمل چقدر همکاری کنند به‌طرف دیگر قضیه بستگی دارد. من معتقدم رسانه‌ها نمی‌توانند از دانشگاه انتظار داشته باشند که بدون همکاری و مشارکتشان، نیروی کارآمد برای آن‌ها تربیت کند. در هیچ جای دنیا هم‌چنین اتفاقی نمی‌افتد. کلاس درس و دانشگاه به‌تنهایی نمی‌تواند روزنامه‌نگار تربیت کند. بلکه این مؤسسات رسانه‌ای هستند که باید به‌عنوان آزمایشگاه بالینی و عملی این رشته با دانشگاه همکاری کنند. مشکل ما این است که هر نهادی در کشور می‌خواهد ساز خودش را بزند و گلیم خودش را از آب بیرون بکشد. فکر نمی‌کند که رشد و توسعه در همکاری و تعامل اتفاق می‌افتد نه در کنار کشیدن و توقع یک‌جانبه داشتن.

ما نیاز به مدیران رسانه‌ای توسعه‌یافته داریم

فرقانی بر لزوم نگاه توسعه‌ای مدیران رسانه‌ای تأکید می‌کند و می‌گوید:  اینکه می‌گویم روزنامه‌نگاران باید به لحاظ نظری و فکری توسعه‌یافته باشند به صاحبان امتیاز رسانه‌ها، مدیران مسئول و سردبیران روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و رسانه‌های دیگر هم مربوط می‌شود که فکر کنند رشد و توسعه ملی در گرو تعامل، همکاری و مشارکت همه نهادها و ارگان‌ها با هم است. ما نمی‌توانیم از نهاد دانشگاه انتظار داشته باشیم که پزشک خوب تربیت کند درحالی‌که بیمارستانی برای کارآموزی این پزشک وجود نداشته باشد. یا مهندس خوب تربیت کند درحالی‌که دانشجو تا فارغ‌التحصیلی‌اش یک کارخانه و فضای صنعتی را ندیده باشد. بنابراین باید آن‌قدر رشد فکری وجود داشته باشد که هر مدیر رسانه‌ای پذیرش کارآموز و همت گماردن برای تربیت و آموزش دانشجو در محیط کار را به‌عنوان یک ضرورت و وظیفه توسعه‌ای خودش تلقی کند. ما نیاز به مدیران رسانه‌ای توسعه‌یافته داریم تا روزنامه‌نگاری‌مان توسعه پیدا کند. نمی‌توانیم با نگاه بسته، دورن نگر و خودمحورانه در سازمان خبری، دانشگاه را زیر شلاق بگیریم و انتقاد کنیم که دانشگاه کاری نمی‌کند. یک دست صدا ندارد. دست دانشگاه باید در دست نهادهای اجتماعی قرار بگیرد تا بتواند صدا داشته باشد.

این نقد همواره از سوی کارشناسان حوزه روزنامه‌نگاری مطرح می‌شود که با وجود شمار بالای فارغ تحصیلان در این رشته ما شاهد کتاب‌های کمی از نویسندگان داخلی هستیم و مدام ارجاع ما یا به کتاب‌های خارجی است و یا نویسندگان گذشته. تا چه حد این نقد را می‌پذیرید؟ فرقانی پاسخ می‌دهد: حقیقتاً دلم می‌خواهد منتقدین در وهله اول بگویند تا به حال چند کتاب داخلی خوانده‌اند که الان احساس می‌کنند که این کتاب‌ها یا قدیمی هستند و یا اقناعشان نمی‌کند. ثانیاً بگویند که چند کتاب خارجی خوانده‌اند. نقد در خلأ مشکلی را حل نمی‌کند. باید مبتنی بر واقعیت صحبت کنند. اگرچه قبول دارم که از حیث منابع هم مانند خیلی از زمینه‌های دیگر کمبودهایی داریم و قصد انکار ندارم. ولی معتقدم منابع موجود منابعی نیستند که نتوانند نیاز اولیه دانشجویان را تأمین کنند. نمی‌توانم انکار کنم که برخی از کتاب‌های منتشرشده فاقد ارزش علمی و آکادمیک هستند ولی در عین حال کتاب خوب هم کم نداریم. من فکر می‌کنم که خوب است منتقدان به ما بگویند کدام کتاب‌ها چه ضعف‌ها و قوت‌هایی دارند، کجاها کمبود داریم و… .

در دوره دکتری با غلط نویسی فارسی در برگه امتحان روبه‌رو هستیم

او ادامه می‌دهد: اگر می‌خواهیم نقد سازنده‌ای داشته باشیم باید علمی، صادقانه و بی‌طرفانه مشخصاً بگوییم کجاها، چه ضعف‌هایی وجود دارد. اما از طرف دیگر باید ضعف‌هایی که در بیرون دانشگاه وجود دارند و من به بخشی از آن‌ها در این گفت و گو اشاره کردم هم ببینیم. معتقدم صرفاً یک‌جانبه انتقاد کردن از دانشگاه بدون در نظر گرفتن ضعف‌های بیرونی مشکلی را حل نمی‌کند. من معتقد نیستم که روزنامه‌نگار به دانش آکادمیک نیازی ندارد ولی معتقد هم به این نیستم که فقط دانشگاه است که می‌تواند روزنامه‌نگار تربیت کند. بلکه دانشگاه می‌تواند مسیر رشد یک فرد مستعد، آماده و خوش‌ذوق روزنامه‌نگاری را کوتاه کند و فرایند بالندگی و رشد او را تسریع بخشد. اما این‌گونه نیست که فکر کنیم می‌شود از یک نیروی بی‌استعداد، روزنامه‌نگار خوب ساخت.

فرقانی انتقاد می‌کند: وقتی ما در دوره دکتری با غلط نویسی فارسی در برگه امتحان روبه‌رو هستیم چگونه انتظار می‌رود که معجزه کنیم. بنیه از پایه ضعیف است و این فرایند باید از آموزش‌وپرورش تصحیح شود. باید یک دانش‌آموز قوی و آماده به دانشگاه تحویل داده شود و بعد این فرد می‌تواند از دانشگاه مطالبه کند. دانشجویی که املای ساده‌ترین واژه‌ها را اشتباه می‌نویسد یعنی آمادگی ورود به این رشته را ندارد، ولی سیستم پذیرش دانشجویی ما به گونه‌ای است که به‌هرحال به‌نوعی دانشجویان را در رشته‌های مختلف توزیع می‌کند. اعم از اینکه دارای علاقه و استعداد لازم باشند یا نباشند.