مکانیسم ماشه چیست؟

عطنا- مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک یکی از ابزار‌های کلیدی فشار غرب علیه ایران در چارچوب برجام است. فعال شدن آن می‌تواند نه‌تنها بازگشت تحریم‌های بین‌المللی را به‌دنبال داشته باشد، بلکه پیامدهایی، چون سقوط بیشتر ارزش ریال، کاهش تبادلات تجاری و افزایش بی‌ثباتی در صحنه سیاسی و اقتصادی را نیز در پی خواهد داشت.

مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که پس از امضای توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ تصویب شد. این سازوکار به کشور‌های عضو برجام (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات برجامی از سوی ایران، روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین شورای امنیت را آغاز کنند.
مهم‌ترین ویژگی این مکانیسم، غیرقابل وتو بودن آن است؛ به این معنا که اگر یکی از اعضای برجام مدعی نقض توافق از سوی ایران شود و موضوع را به شورای امنیت ببرد، در صورتی که ظرف ۳۰ روز اختلاف حل نشود، همه تحریم‌های تعلیق‌شده به‌طور خودکار بازمی‌گردند؛ حتی اگر دیگر اعضا، از جمله روسیه یا چین، با آن مخالفت کنند.

مکانیسم ماشه در چه شرایطی فعال می‌شود؟
با افزایش تنش‌های نظامی و دیپلماتیک بین ایران، اسرائیل و آمریکا، موضوع مکانیسم ماشه بار دیگر در محافل سیاسی و حقوقی مطرح شده است؛ سازوکاری که در صورت فعال‌سازی، می‌تواند به بازگشت سریع و خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود.

با توجه به بند‌های قطعنامه ۲۲۳۱، مدت زمان اجرای این سند تا اکتبر ۲۰۲۵ (مطابق با مهرماه ۱۴۰۴) در نظر گرفته شده است. در صورت آغاز مذاکرات جدید، فرصت بسیار محدود است، چراکه پس از پایان مدت قطعنامه، بستر حقوقی برجام عملاً از بین می‌رود.
بر این اساس، در صورت ادامه روند فعلی و عدم دستیابی به توافق، پاییز سال ۱۴۰۴ می‌تواند نقطه عطفی در بازگشت تحریم‌ها از مسیر اسنپ‌بک باشد.

مکانیسم ماشه که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (۲۰۱۵) و متن برجام تعبیه شده، ابزاری است برای بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت در صورت نقض توافق توسط ایران. بر اساس اسناد مذکور، آخرین مهلت استفاده از مکانیسم ماشه در برجام ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) است. این تاریخ بر اساس مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تعیین شده است که پس از ۱۰ سال از تصویب آن (۲۰۱۵) منقضی می‌شود. در این تاریخ، محدودیت‌های هسته‌ای ایران نیز به صورت خودکار برداشته می‌شود و برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج خواهد شد. این مکانیسم طی فرآیندی در سه مرحله به شرح ذیل فعال می‌شود:

– مرحله اول: شکایت به کمیسیون مشترک برجام (۱۵ روز).

– مرحله دوم: ارجاع به سطح وزیران خارجه یا هیئت مشورتی (۱۵ روز دیگر).

– مرحله سوم: رأی‌گیری در شورای امنیت (۳۰ روز). نکته قابل توجه آنجاست که تصریح شده در صورت وتوی هر یک از اعضای دائم، تحریم‌ها به‌صورت خودکار بازمی‌گردند؛ بنابراین حتی روسیه و چین نمی‌توانند از بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کنند، چراکه وتوی آن‌ها تنها منجر به فعال‌شدن خودکار مکانیسم می‌شود. با این حال، راه‌های غیرمستقیم برای تعویق آن وجود دارد، مانند تأخیر در فرآیند یا چالش حقوقی مبنی بر بی‌اعتباری مکانیسم پس از خروج آمریکا از برجام؛ موضوعاتی که در مجموع اثربخشی چندانی در برابر بازگشت تحریم‌ها نخواهند داشت و اثر مقطعی دارد.

ایران در آستانه فعال‌سازی مکانیسم ماشه است؟
در هفته‌های اخیر، تصمیم ایران برای تعلیق بخشی از همکاری‌های داوطلبانه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به حملات مستقیم اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای‌اش، نگرانی‌هایی را در میان اعضای اروپایی برجام به‌وجود آورده است. اگرچه تاکنون قطعنامه‌ای برای ارجاع رسمی پرونده ایران به شورای امنیت صادر نشده، اما تحلیلگران معتقدند در صورت ادامه وضعیت فعلی، کشور‌های غربی ممکن است برای اعمال فشار، گام‌های عملی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه بردارند.

تبعات فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران چیست؟
مکانیسم ماشه یکی از ابزار‌های کلیدی فشار غرب علیه ایران در چارچوب برجام است. فعال شدن آن می‌تواند نه‌تنها بازگشت تحریم‌های بین‌المللی را به‌دنبال داشته باشد، بلکه پیامدهایی، چون سقوط بیشتر ارزش ریال، کاهش تبادلات تجاری، و افزایش بی‌ثباتی در صحنه سیاسی و اقتصادی را نیز در پی خواهد داشت.
در شرایط فعلی، حفظ مسیر تعامل با آژانس و اتخاذ دیپلماسی فعال از سوی تهران، مهم‌ترین راهکار برای جلوگیری از فعال‌سازی این مکانیسم پرهزینه است. با این حال، فضای مبهم سیاسی و احتمال تصمیمات یک‌جانبه از سوی غرب، همچنان این سناریو را در وضعیت آماده‌باش قرار داده است.