مسئله آب برای همبستگی اجتماعی و دموکراتیک شدن خطر ایجاد کرده است

 مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به اهمیت گفت وگو در حل مسئله آب گفت: وضعیت تاریخیِ دانشی که بر قنات بنا شده، نوعی از فناوری است که به گفت‌وگو منتهی می‌شود و در مقابل، آن دانش و فناوری که بر اساس آبیاری متمرکز و معیشت‌های رودخانه‌ای است، درنهایت به دیوان‌های آبیاری و رسمی منتهی و منجر به گفت‌وگو نمی‌شود. 

به گزارش خبرنگار عطنا، نشست «نگاهی تاریخی به دانش و فناوری آب در ایران» یکشنبه ۸ مهرماه با حضور دکتر هادی خانیکی، مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر محمد فاضلی، معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک و مدیر شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی، دکتر سعید نوری نشاط، فعال اجتماعی و مهندس احمد آل یاسین، نویسنده و فعال اجتماعی در سالن حافظ خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.(گزارش تصویری)

هادی خانیکی عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به نحوه جدید استخراج آب گفت: این پدیده نیز مانند سایر فناوری‌های جدیدی که زمینه اجتماعی و فرهنگی خود را ندارند، با بستر خودش در تعارض قرار می‌گیرد و ما بیشتر شاهد امتناع گفت‌وگو هستیم.

خانیکی افزود: در تعابیر جدیدی که از گفت‌وگو مطرح است، بیان می‌شود که باید فهمی جدید و معانی تازه‌ای میان گروه‌های مختلف شکل گیرد که بتوانند به شرایط اجتماعی سامان بدهند. سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا کنشگران حوزه آب موفق به استفاده از این گفت‌وگو شده‌اند یا خیر؟

خانیکی اشاره کرد: در ایران، خصوصاً تحت تأثیر شرایط سیاسی و پس از گفت‌وگوی تمدن‌ها، گمان می‌شود کسانی که از گفت‌وگو دفاع می‌کنند، موافق و کسانی که از گفت‌وگو سخن نمی‌گویند، مخالفان اصلاحات‌اند که این نگاه سیاسی، گفت‌وگو را قربانی خودش کرده اس؛ به شکلی که ایران، یکی از چند کشوری بود که به گفت‌‎وگو روی نیاورد درحالی‌که خودش شروع‌کننده این جریان بود.

گفت‌وگو به معنی کاری را باهم انجام دادن است

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ادامه داد: علت این امر، یک فهم سیاسی از گفت‌وگو بود که آن را به یک امر حاشیه‌ای و تزئینی تبدیل کرد و این تصور شکل گرفت که وقتی از گفت‌وگو سخن می‌گوییم، به این معنی است که قرار نیست عملی صورت گیرد، درحالی‌که گفت‌وگو به معنی کاری را باهم انجام دادن یا قرار برای انجام کاری است.

وی اظهار کرد: وضعیت تاریخیِ دانشی که بر قنات بنا شده، نوعی از فناوری است که به گفت‌وگو منتهی می‌شود و در مقابل، آن دانش و فناوری که بر اساس آبیاری متمرکز و معیشت‌های رودخانه‌ای است، درنهایت به دیوان‌های آبیاری و رسمی منتهی و منجر به گفت‌وگو نمی‌شود. این نگاه همان نگاهی است که «بیت فوگل» در «استبداد شرقی» مطرح می‌کند.

خانیکی تصریح کرد: نظام اجتماعی که در آن، قدرت بر مناسبات عرضی استوار است، با نظام اجتماعی مبتنی بر رابطه از بالا به پایین با یکدیگر متفاوت‌اند. با یک نگاه تاریخی به مسئله آب در ایران، می‌توان شاهد اطلاعات بسیاری از دوره ساسانیان تاکنون بود. در آن دوران دیوان آبیاری شکل می‌گیرد که بر مالکیت و تقسیم آب نظارت داشت.

وی افزود: همچنین در قرن دوم هجری نیز دیوانی با عنوان «دیوان‌الماء» وجود داشت که به ثبت خراج مالکان آب می‌پرداخت و در دوران عباسی نیز، شغل‌هایی چون «مقسم‌الماء» وجود داشته است که این‌ها، همه در سیستم رسمی شکل می‌گیرند و به عقیده بنده این سیستم رسمی را باید در همان حکمروایی حکومتیِ مبتنی بر آب دید.

آب در صورت قنات، واسطه‌ای است برای شکل‌گیری همبستگی

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی اظهار کرد: در محیط‌هایی که پایه‌اش مبتنی بر قنات است، عواملی همچون همکاری و عقلانیت که در گفت‌وگو به دنبال آن هستیم در این سیستم وجود دارد، همچنین به دلیل وجود خرد جمعی نمی‌توان کسی را دید که به دلیل نبوغ و توانایی‌های منحصربه‌فردش تقسیم آب را انجام دهد.

وی افزود: این کار به شکلی جمعی صورت می‌پذیرد و به دلیل وجود مکانیسم‌های حل اختلاف در سیستم آبیِ مبتنی بر قنات، در نظام معیشتی قناتی، کمتر شاهد امتناع گفت‌وگو هستیم.

هادی خانیکی ادامه داد: در این سیستم مراجعه به داوری وجود دارد اما در این مراجعه‌ها تخصص بسیار قابل اهمیت است و به افرادی رجوع می‌شود که کشاورزی و تقسیم آب را می‌شناسند. همچنین در مناطقی که این حَکمیت وجود ندارد، از مناطق و حکمیت‌های دیگر استفاده می‌شود.

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات اذعان کرد: هنگامی‌که این دو اتفاق، یعنی مکانیسم حل اختلاف، در چارچوب عرف یا قانون و رفتار از پایین و مشارکت به رسمیت شناخته شوند، به نظر می‌آید که امکان گفت‌وگو نیز وجود دارد.

وی ادامه داد: می‌توان مصادیقی را مبنی بر شکل‌گیری گفت‌وگو از همان اوایل که قنات به شکل جدیدش در هزاره سوم شکل می‌گیرد، یافت و گفت که آب در صورت قنات، واسطه‌ای است برای شکل‌گیری همبستگی و انتقال نوعی همکاری مدنی و این، تفاوتی است بین بررسی تمدن در حوزه رودخانه‌ای و قنات‌ها. این نوع مدیریت به نحوی از منطقه نیز حفاظت می‌کند و در عمل به گفت‌وگو نزدیک‌تر می‌شویم.

مسئله آب برای همبستگی اجتماعی و دموکراتیک شدن خطر ایجاد کرده است

هادی خانیکی تأکید کرد: به هنگام مواجهه با نحوه جدید استخراج آب (حفر چاه در دوران مدرن)، به دلیل نبود امکان انتقال دانش بین نسلی، فرصت شکل‌گیری حل اختلاف جمعی و... توافق جمعیِ حاصل از همکاری و دانش شکل نمی‌گیرد. به‌عبارتی‌دیگر، امکان گفت‌وگو را بیشتر در قنات و شکست آن‌ را می‌توان از پدیده چاه‌ها به بعد دید.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به نحوه جدید استخراج آب گفت: این پدیده نیز مانند سایر فناوری‌های جدیدی که زمینه اجتماعی و فرهنگی خود را ندارند، با بستر خودش در تعارض قرار می‌گیرد و ما بیشتر شاهد امتناع گفت‌وگو هستیم.

خانیکی در پایان سخنان خود تأکید کرد: بیشترین منازعاتی که بر سر آب شکل می‌گیرد، در همان حوزه باقی نمانده و در بسترهای متفاوتی چون قومیت، نوع مواجهه سیاسی و... قرار می‌گیرد و آب، به مسئله‌ای تبدیل می‌شود که همبستگی اجتماعی، همبستگی ملی و دموکراتیک شدن را تهدید می کند و به عقیده من، علت این رخداد این است که آن نوع خاص زیست مدنی که در حوزه قنات شکل‌ گرفته است، به یک زیست مدنی شکل‌ گرفته در برابر سایر اشکالش، تبدیل نشده است.