کتابی که حاصل درک یک بحران است

رنه دکارت در چهارمین قاعده هدایت ذهن می‌نویسد: «یافتن حقیقت، به روش نیاز دارد» در تکمیل حرف دکارت می‌توان گفت «ولی نه به یک روش واحد». سال‌هاست از این آسیب صحبت می‌شود که جامعه دانشگاهی ایران در سیطره روش مسلط پوزیتویستی (دیدگاهی معرفت شناختی که مدعی است، علم تجربی تنها روش تحصیل معرفت است و پیچیدگی‌های واقعیت های جهان خارج را می‌توان با یک روش واحد فهم و تبیین کرد) گرفتار است.

 در مورد آسیب‌های ناشی از این سلطه تحلیل‌های زیادی توسط منتقدان صورت گرفته تا جایی که  حتی برخی تلاش‌ها در حوزه های مختلف علوم اجتماعی برای بومی‌سازی از سر اعتراض به سلطه این روش آغاز شده است؛ زیرا بخشی از این منتقدان (نه آنهایی که خود در دام دیده‌گاه های پست مدرن گرفتارند) معتقدند صورت‌بندی روش بومی برای علم اجتماع نیازمند درک نوین از منطق پژوهش است و تفکیک میان روش و محتوا شاید بتواند در به هم آوردن شکاف علمی و فنی بحث نظریه پردازی و فاصله غرب و شرق کمک رسان باشد.

 ذکر این مقدمه به جهت بیان اهمیت نوع نگاهی است که در کتاب تازه ترجمه شده «رویکردها و روش شناسی‌ها در علوم اجتماعی: نگاهی کثرت گرایانه» وجود دارد و شاید بتوان با مدنظر قرار دادن مباحث آن کمی از ضعف‌های پژوهش‌های صورت گرفته در جامعه دانشگاهی ایران به خصوص در حوزه علوم اجتماعی و انسانی کم کرد. کتابی که در سال 2008 به ویراستاری دوناتلا دلاپورتا و مایکل کیتینگ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده و اکنون در دسترس خوانندگان فارسی زبان قرار می‌گیرد.

 کتاب رویکردها و روش شناسی‌ها در علوم اجتماعی به جز مقدمه ویراستاران از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول به مباحث معرفت شناسی و فلسفه علوم اجتماعی اختصاص یافته و شامل هشت مقاله است: مقدمه معرفت شناختی بر تعدد رویکردهای علوم اجتماعی، نظریه هنجاری‌سیاسی و پژوهش تجربی، تبیین علّی، چیستی و اهمیت سازه انگاری، فرهنگ و علوم اجتماعی، نهادگرایی تاریخی، نظریه بازی و عقلانیت و شناسایی.

 در بخش دوم کتاب که مقالات مرتبط با روش‌شناسی‌ها مطرح شده است: مفاهیم و چگونگی شکل گیری آنها، تحلیل مقایسه ای، مطالعات موردی و ردیابی فرایند: نظریه ها و روش‌ها، تحلیل کمی، طرح پژوهش در حوزه علوم اجتماعی و سیاسی، رویکردهای قوم نگارانه و در آخر کتاب با یک جمع بندی توسط ویراستاران در فصلی با عنوان مقایسه رویکردها، روش شناسی ها و روش‌ها تمام می‌شود.

 کتاب حاصل درک یک بحران است. بحرانی که عده ای از پژوهشگران اروپایی در مسیر تحقیقات خود با آن روبرو شده اند. بحرانی که در آن مسلط بودن یک رویکرد روشی در تحقیقات علوم اجتماعی نتوانسته به فهم دقیقی از واقعیت های پیچیده جهان بیرون منجر شود. از آن دست بحران هایی که به تعبیری کوهنی می‌تواند موجب ظهور یک پارادایم برای پاسخگویی بهتر به مسائل آن حوزه باشد.

 یک سوال مرکزی فصل‌های مختلف این کتاب را به هم وصل می‌کند: آیا با تلفیق روش‌ها/ رویکردها می‌توان بر محدودیت‌های هر یک از روش‌شناسی‌ها فائق آمد؟ در پاسخ سه رویکرد قابل شناسایی است.

1- رویکرد انحصاری: تنها راه دست یابی به شناخت، به کارگیری یک پارادایم مشخص است.

 2- رویکرد کثرت گرایانه: تحت تاثیر فایرابند درکتاب ضد روش (ضد یک روش مسلط) به دنبال تجربه و آزمودن راه های گوناگون دست یابی به شناخت است.

3-دست یابی به راه سوم یا راهی قیاس پذیر و تناسب پذیر که در آن ضمن نفی وجود یک راه بهتر، این اعتقاد وجود دارد میان راه های گوناگون دست یابی به شناخت نوعی سازگاری وجود دارد.

 رویکرد سوم استراتژی اصلی کتاب و مقالات آن است. از این رو تلاش شده تا دیدگاهها و رویکردهای گوناگون به شکلی کمابیش سازگار توسط شارحان پیشرو در هر زمنیه توضیح داده و با ذکر مثال در زمینه‌های گفته شده به نوع کاربست آنها توجه شود. هدف از این سبک نگارش و گردهم آوردن مقالات؛ تسهیل تعامل و ارتباط میان پژوهشگران و غلبه بر کلیشه‌های موجود از طریق به رسمیت شناختن تکثر رویکردهای کنونی در حوزه علوم اجتماعی بوده است.

 پیش از هر چیز، این تکثر را می‌توان در تلفیق فصل‌های مختلف این کتاب مشاهده کرد؛ فصل‌هایی که تلاش کردند مراحل مختلف پژوهش را بر اساس رویکردهای معرفت شناسانه متفاوت مورد توجه قرار دهند. این تفاوت در فصل های 4 و 5  دیده می‌شود. همان اندازه که در فصل 4 هریتیر ساخت گزاره‌های (تا حد امکان) قانون مانند را ترجیج می‌دهد، کراتوکویل در فصل5 ما را از درافتادن در دام این توهم برحذر می‌دارد. از منظری دیگر با مقایسه فصل 13 که در آن مارک فرانکلین به بررسی روش‌های کمی پرداخته با فصل 15 کتاب که زو برِی روش‌های کیفی را مورد توجه قرار داده است، می‌توان اختلاف نظر در خصوص نحوه مواجهه با شواهد تجربی و نیز جایگاه کار میدانی و ارتباط آن با نظریه پردازی را به وضوح مشاهده کرد.

 نقطه قوت کتاب در ارائه مباحث تقریبا جدید حوزه روش شناسی و روش تحقیق است. کتاب رویکردها و روش شناسی‌ها در علوم اجتماعی با منطق کثرت‌گرایانه خود با توجه به اهمیت درس روش برای دانشجویان سطح تحصیلات تکمیلی به خصوص دانشجویان دکتری رشته های جامعه شناسی، علوم سیاسی، روابط بین الملل و نظریه سیاسی و اجتماعی به یک کتاب مفید و با ارزش تبدیل شده است.

 کتاب رویکردها و روش شناسی‌ها در علوم اجتماعی: نگاهی کثرت گرایانه به همت دکتر محمد جعفر جوادی ارجمندی و مجید فرهام ترجمه و توسط انتشارات روزنه در تابستان 1395 وارد بازار کتاب شده است.

علی اسمعیلی اردکانی، پژوهشگر در حوزه روابط بین الملل

منبع: فرارو