بررسی علل کاهش نشاط و امید در جامعه و راهکارهای برون رفت از آن

عطنا - دکتر ابوالفضل دلاوری عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی هفته سوم فروردین ماه مهمان عطنا بود و در یک گفتگوی تفصیلی شرکت کرد که به تدریج منتشر خواهد شد.  

وی در پاسخ به سوالی درخصوص وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران و پایین بودن سطح انگیزه و نشاط  و ناامیدی از بهبود شرایط به ویژه در میان اقشار جوان گفت: نشانه های مختلف این ناامیدی به شکل های مختلفی در فضاهای عمومی و خصوصی نظیر شبکه های اجتماعی، خیابان و کوچه و بازار و حتی درون خانواده ها به روشنی دیده می شود. اگر به چهره مردمانی که در جاها و موقعیت های مختلف با آن ها مواجه می شویم نگاه کنیم این احساس به ما دست می دهد که گویا حال مردم در مجموع خوب نیست و به قول حافظ: نمی‌بینم نشاط عیش در کس/ نه درمان دلی نه درد دینی. یا به تعبیر استاد شفیعی کدکنی: طفلی به نام شادی / دیری است گم شده است.... البته در برخی حوزه های خصوصی نظیر روابط دوستانه یا بخشی از خانواده ها درجاتی از شادی یا دلخوشی را می بینیم  و مردم در سطح این گروه ها و روابط سعی می کنند خود را سرپا نگه دارند.

او افزود: بررسی های مقایسه ای و سنجش های جهانی هم متاسفانه بیانگر وضعیت نامطلوب میزان شادی و رضایت از زندگی در ایران طی سال های اخیر است (گویا ایران در ردیف حدود 120 در میان حدود  150  کشور بررسی شده قرار دارد). به موازات تنزل سطح شادی و نشاط ، ما شاهد تشدید سطح بیگانگی ها و بی اعتمادی های اجتماعی و افزایش سطح تنش و پرخاش و خشونت در روابط بینافردی هستیم. همچنین بنا به برخی داده های آماری و اظهار نظرهای متخصصان و همچنین تجربیات روزمره گویا گونه هائی از بیماری های روانی نظیر افسردگی و همچنین برخی بیماری های روان تنی به نحو محسوسی در حال  افزایش است. این ها همه بیانگر آن است که ما با نشانگان تشدید نابسامانی و اختلال در درون و روابط میان افراد در گستره و عمقی فزاینده روبرو هستیم. در جنین شرایطی معمولا جامعه شناسان می گویند ما با مسأله های اجتماعی و نه مساله های فردی مواجهیم. به عبارت دیگر این مسئله اجتماعی و عمومی است و در مقیاس کل کشور باید این بحث را دید و وضعیت نگران کننده ای است.

وی با بیان این که آستانه تحمل و شکیبایی بخش فزاینده ای از مردم پایین آمده، اظهار کرد: رفتار و کلام مردم در بسیاری از موارد خیلی سریع به سمت تنش و پرخاش و خشونت می رود. بسیاری از اختلافات روزمره مردم در کوچه و بازار به سرعت به مشاجره و سپس درگیری و در موارد زیادی به خشونت و گاه جنایت های واکنشی و ناخواسته منجر می شود. تمایل بخش فزاینده ای از جوانان و حتی نوجوانان به انواع و اقسام مواد روان گردان و مخدر لایه دیگری از این نابسامانی های روحی و روانی را نشان می دهد. گسترش پدیده اخیر به ویژه در میان اقشاری نظیر دانشجویان و حتی در فضاهائی نظیر خوابگاه های دانشجوئی طی سال های اخیر (البته تا قبل از تعطیلی یا خلوت تر شدن این خوابگاه ها در دو سال اخیر و در اثر کرونا) نشانه بدخیم تر شدن این نابسامانی ها و گسترش و تعمیق آن در میان بخش های فرهیخته تر جوانان و به عبارت دیگر در میان سرمایه های انسانی آینده کشور است.

دلاوری در ادامه گفت: آثار تشدید کننده بحران کرونا بر این نابسامانی هم محل تأمل است و نیاز به بررسی و رصد بیشتری دارد. در مورد اثرات این عامل بر دانشجویان باید منتظر باشیم دانشگاه ها به طور کامل حضوری شوند و خوابگاه ها هم به طور کامل راه بیفتند تا ببینیم وضعیت از چه قرار است. با توجه به برخی شواهد محدود و در دسترس، بنده بعید میدانم وضع بهتر شده باشد. به نظر می‌رسد دوره کرونا و تعطیلات ناشی از آن فشار های مضاعفی را از نظر معیشتی، روحی و ارتباطی برای بخش وسیعی از جوانان و دانشجویان ایجاد کرده باشد. خود خانه نشین تر شدن این گروه ها طی این دوره مسائل خاص خود را ایجاد کرده است. یک جوان دانشجو قبلا روزی چند ساعتی بیرون می آمد و در روابط اجتماعی و محیط دانشگاه قرار می گرفت. تأکید من بر دانشجویان علاوه بر کیفیت این بخش اجتماعی به خاطر کمیت آن هم هست، زیرا در سال های اخیر جمعیت بزرگی از جوانان ما (حدود 5 میلیون نفر) در دانشگاه ها حضور دارند. بنابر این وضعیت و مسائل آن ها بسیار مهم و نیازمند توجه بیشتر است. اتفاقا یکی دیگر از نشانه های نامطلوب بودن حال و حس مردم و به ویژه دانشجویان تشدید تمایل آن ها به مهاجرت به خارج از کشور به ویژه بعد از اخذ مدرک کارشناسی است.

شادی باید از درون بجوشد، نه اینکه با ضرب و زور فضا سازی های مصنوعی و موقتی نمایش داده شود

دلاوری گفت برای یافتن راه حل های این مسائل و تقویت شادی و نشاط در مردم باید دید چه چیزهایی این شادی و نشاط را از مردم گرفته است؛ به عبارت دیگر راه حل را باید در عوامل سلب کننده شادی پیدا کنیم. او افزود: این که مثلا در برنامه های تلویزیونی و رادیوئی و یا در تابلوها و پوسترهای تبلیغاتی در فضاهای شهری یا اتوبان ها و جاده ها  به مردم گفته شود شاد باشید و یا برنامه های تفریحی و کمدی و ... در رسانه ها افزایش یابد و ... البته اگر معنادار و آگاهی بخش هم باشد ناپسند نیست، اما این کارها در وضعیت های نرمال اجتماعی مطلوب است اما با توجه به گستره و عمقی که برای ناخوشی های اجتماعی در ایران امروز بیان شد این گونه برنامه ها را نمی توان راه حل تلقی کرد و گاهی نتایج معکوسی هم دارد. باز هم به قول حضرت حافظ: کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد؟ شادی باید از درون بجوشد،‌ وقتی فردی از درون شاد باشد هیج نیازی به محرک بیرونی ندارد و شادی اش را خود به خود در عرصه های مختلف زندگی فردی و روابط اجتماعیش بیان می کند و نشان می دهد. نه فقط در تفریحات جمعی و عرصه های هیجانی نظیر جشن ها و آیین های جمعی بلکه حتی در خلوت شخصی و یا قدم زدن آرام در یک  پارک یا حتی پیاده رو و یا درهنگام کار و تلاش روزمره، مطالعه و ...  شناخت عوامل یا موانع شادی و نشاط اجتماعی چندان دشوار نیست. می توان با کمی تأمل در تجربیات  شخصی برخی از راه حل ها را شناسائی کرد. مثلا به این سوال بیندیشیم که من یا شما چه زمانی شاد هستیم؟

دکتر دلاوری تصریح کرد: داشتن امنیت نسبی در زمینه جنبه های مادی و معیشتی زندگی اولین عامل تامین کننده آرامش و سپس شادی است. در صورتی که ما نگران تأمین این سطح از نیازهایمان باشیم بعید است که از درونمان شادی بجوشد (مگر در شکل بیمارگونه آن یعنی شیدائی!)  کسی که نگران تأمین پایدار سرپناه شب و نان روزانه خود و اهل و عیالش است شاید برای یک لحظه این مشکلاتش را فراموش کند اما پس از اندک مدتی‌ دوباره این مشکل روح و ذهنش را درگیر خواهد کرد. در یک جامعه که اقتصادش به طور مزمن و برای چندین سال دچار رکود و تورم همزمان است و نرخ فلاکتش (جمع نرخ تورم و بیکاری) به 70 یا 80 درصد رسیده است و بنابراین، تأمین پایدار حداقلی از ملزومات معیشتی به ویژه مسکن برای بخشی روزافزونی از طبقات پایین و حتی متوسطش بسیار دشوار، طاقت فرسا و نگران کننده شده و برای بخش بزرگی از جوانانی که در سن ازدواج و استقلال هستند، این کار تقریبا غیر ممکن شده است چگونه می توان شاد و با نشاط بود؟

این استاد دانشگاه علامه طباطبائی با تأکید بر این که افراد فاقد کار و درآمد اصلا امیدی به فردای خود ندارند تا چه رسد به این که برای آینده خود برنامه ریزی کنند ادامه داد: امروزه هزینه های برآوردن نیازهای حیاتی و اولیه زندگی در سرتاسر کشور اگر نگوییم یکسان شده، هر روز بیشتر به هم نزدیک می شود. در شمال تهران و جنوب تهران، در شهرهای مرکز کشور و شهرهای حاشیه کشور و حتی شهرها و روستاها. بنابراین  مشکلِ حل نشدن نیازهای اساسی افراد در مقیاس کشوری مشکل ایجاد کرده است. امروز دیگر بازگشت به مقوله هائی چون قناعت در قالب الگوهای سنتی و انزواگرایانه زندگی منتفی شده و ممکن نیست. امروز دورانی که افراد فقیر یا قانع می توانستند  یک غار یا کومه برای سرپناه خود پیدا کنند یا بسازند و با یک نان جو یا دو عدد بادام سد جوع کنند، به سر رسیده است. شما اگر بخواهی به یک جنگل یا غاری در کوه پناه ببری سازمان مراتع و جنگلبانی یا سازمان های امنیتی تو را بیرون می اندازند. اگر در حاشیه یک رودخانه یا یک معبر سرپناهی برای خود درست کنی شهرداری یا فلان نهاد و سازمان که آنجا را قلمرو یا ملک خود می داند تو را بیرون می اندازند و حتی ممکن است کومه ات را بر سر خود و خانواده ات خراب کنند.  قیمت مواد غذائی هم که روز به روز بالا می رود و ساندویچ و نان و پنیر را هم برای بخش هائی از جامعه به یک غذای پر هزینه تبدیل کرده است. 

دکتر دلاوری ادامه داد: وقتی این نیازها تأمین نمی شوند، شادی نیز وجود نخواهد داشت و تنها احساس ناکامی و استرس و سرخوردگی و عصبانیت وجود دارد. وقتی ناکام می شوید پتانسیل خشونت در شما ایجاد می شود‌. اگر احساس محرومیت کنید همه را دشمن خود می‌بینید و فکر می‌کنید حقتان را خورده اند. یا حتی حسودی می کنید و ناخودآگاه به محیط واکنش نشان می دهید. ما در سال های اخیر شاهد پدیده های عجیب و غریبی هستیم. گستردگی انواع سرقت های نامتعارف و بسیار خطرناک نظیر قطع و سرقت سیم های شبکه های برق رسانی یا باز کردن و سرقت پیچ های ریل های راه آهن. همچنین شکل های عجیبی از واکنش های رفتاری و روانی به محرومیت و ناکامی های معیشتی. مثلا همین چندماه پیش بود که یک نفر را در یکی از بزرگراه های تهران دستگیر کردند که گویا در کنار گذرگاه کمین می کرد و به سمت اتومبیل های در حال عبور سنگ های بزرگ و تخریب کننده پرتاب می کرد. او دلیل این کارش را احساس محرومیت و ناکامی و فقر و نابرابری شدید اعلام کرده بود. این همان پدیده ای است که پژوهشگران مسائل اجتماعی با عنوان وندالیسم (تخریب اموال دیگران به تلافی محرومیت خود) مورد بحث قرار داده اند. در کنار این پدیده های غیر متعارف معدود اما در حال گسترش، شاهد  پدیده های بسیارگسترده و عادی شده ای هستیم که البته تا چندی قبل غیر متعارف تلقی می شدند نظیر زباله گردی، انواع تکدی گری های آشکار و پنهان و ...  خلاصه این که در یک نظام اقتصادی درگیر بحران یعنی تورم و رکود مزمن، شرط ها و ملزومات اولیه زیست شاد و با نشاط از میان می رود.     

شادی یک مسئله فردی نیست بلکه اجتماعی و ارتباطی است/دسته بندی های اجتماعی خصمانه دشمن شادی عمومی است

دلاوری در این گفتگو  ادامه داد: صرف تامین نیازهای مادی و معیشتی، لزوما نشاط و شادی ایجاد نمی کند. تحقق شادی و نشاط به شرایط دیگری هم نیاز دارد که مهمترین آن ها الگوهای خاصی از روابط اجتماعی است که متضمن سازگاری های ارزشی و اعتماد اجتماعی باشد. شادی بیش از این که یک وضعیت یا حالت ثابت فردی باشد یک وضعیت متغیر جمعی و ارتباطی است. آدمی پس از تأمین نیازهای حیاتی هنگامی احساس لذت و شادی و نشاط خواهد داشت که اولا نسبت به آینده بدبین نباشد. ثانیا با محیط اجتماعی و دیگران  توافق و رفاقت بیشتری احساس کند.  امروزه چه در جامعه ما و چه در بسیاری دیگر از جوامع، بخش بزرگ یا قابل ملاحظه ای از مردم ممکن است از سطح رفاهی خوبی برخوردار باشند اما باز هم لزوما شاد نیستند.  این وضعیت اولا بر می گردد به حس عدم اطمینانی که نسبت به ریسک ها و اسیب پذیری های آینده دارند و ثانیا به الگوی روابط اجتماعی و احساسی که نسبت به دیگران دارند.

وی گفت: مثلا در ایران امروز ثروتمندان نیز این نگرانی و دغدغه را دارند که هر آن ممکن است دارائی و سرمایه آن ها در مخاطرات یک اقتصاد و سیاست بی ثبات در معرض آسیب قرار گیرد. طبعا مسئله این گروه ها نیازهای حیاتی و  نان شبشان نیست، بلکه روند وضعیت اقتصادی است. به علاوه اگر جامعه طوری دسته بندی شده باشد که در آن مرزبندی، ترس، بی اعتمادی و جناح بندی های تند و تیز و تخاصمی اجتماعی و فرهنگی و سیاسی وجود داشته باشد، مردم در آن احساس راحتی و نشاط نخواهند کرد. البته در این میان دسته‌بندی های تخاصمی سیاسی نقش مهم تری در آرامش زدائی  اجتماعی دارند چون بقیه دسته بندی ها را نیز تقویت می کنند. هنگامی که الگوی سیاست حاکم به گونه ای باشد که کلیت جامعه را با انواع تفاوت ها و تمایزات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی آن بپذیرد طبعا این الگوی کثرت پذیرانه  و همزیستی گرایانه به بقیه حیطه ها و حوزه ها و میان بقیه گروه بندی ها هم سرایت می کند و بر عکس، در صورتی که گروه حاکم یا رویه ها و الگوهای ارتباط سیاسی حاوی واگرائی و تخاصم و طرد و سرکوب باشد به نوبه خود دیگر عرصه های روابط اجتماعی نیز خصایص و  سویه های مشابهی به خود خواهد گرفت.

وی تصریح کرد: به عبارت دیگر اگر یک حکومت همه شهروندانش را به یک اندازه شریک و رفیق خود نداند، آن وقت شهروندان نیز به دوست و دشمن و خودی و بیگانه تقسیم بندی می شوند و ارتباطاتشان هم مشمول این بیگانگی و جداسازی می شود و در کنار هم احساس رفاقت و اعتماد و راحتی نمی کنند و بر نگرانی هایشان نسبت به آینده افزوده می شود و به این ترتیب بسیاری از شرایط و ملزومات شادی و نشاط عمومی هم از میان می رود. ‌

ادامه دارد

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام