شانس سرمایه‌گذاری در شکاف هژمونی

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی: ما علاوه بر اقدامات دیپلماتیک و برون‌مرزی نیازمند آسیب‌شناسی سریع برای کاستن از چالش‌های بنگاه‌ها هستیم.

به گزارش عطنا به نقل از ایران، حجت‌الله میرزایی در یادداشتی نوشت: تحریم‌هایی که از سال‌جاری اعمال می‌شود چند مجرای تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم دارد. آثار مستقیم تحریم‌ها متوجه تأمین مالی، سرمایه‌گذاری، درآمدهای نفتی و تراز بازرگانی است و این حوزه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و «سرمایه پرس» را پدید می‌آورد. در این حالت انتظارات تورمی معطوف به نرخ ارز تشدید، واردات نهاده‌ها، کالاهای سرمایه‌ای و واسطه‌ای محدود و نوسازی صنعتی غیرممکن می‌شود. تحریم‌ها آثار منفی خود را بر سیستم بانکی و مبادلات بین کشوری هم بر جای می‌گذارد. اما آثار غیرمستقیم تحریم‌ها نااطمینانی شدید در فضای اقتصادی و به هم‌ریختگی در تعادل متغیرهای این حوزه است.

واقعیت مهم این است که بخش‌های tradable - تجارت‌پذیر- و بخش‌های تجارت‌ناپذیر از این تحریم‌ها متأثر می‌شوند و چون اقتصاد ما وابسته به نفت است و نفت هم کالایی است که جزء بخش تجارت‌پذیر محسوب می‌شود، طبیعی است آسیب‌پذیری بالایی در برابر تحریم‌ها داشته باشد چون اجرای تحریم‌ها می‌تواند تولید، سرمایه‌گذاری، عرضه و صادرات این محصول را تحت تأثیر قرار دهد. اما تجربه نشان داده برخی کالاهای تجارت‌ناپذیر مثل مسکن نیز متأثر از تحریم‌ها بوده‌اند.

علت این تأثیرپذیری سوق یافتن منابع نقدینگی به سمت بخش مسکن است، چون مسکن یک سرمایه‌گذاری با ریسک کم محسوب می‌شود، از طرفی تحریم با افزایش نرخ ارز، قیمت مصالح ساختمانی را افزایش می‌دهد. امروز شواهد این امر را در بازار می‌بینیم که با افزایش بالای 60 درصدی قیمت مسکن همراه شده است، بنابراین افزایش قیمت‌ها معطوف به بازارها یا بنگاه‌هایی نیست که تجاری هستند، بلکه می‌تواند در گام بعدی بنگاه‌ها و کالاهای غیرتجاری را هم تحت تأثیر قرار دهد.

از سوی دیگر آسیب‌پذیری بنگاه‌های بزرگ صنعتی ما در برابر تحریم‌ها واقعیت تلخ دیگری در برابر ماست. یکی ازعوامل تشدید آسیب‌پذیری ما در این حوزه، ساختار نهادی و حقوق مالکیت با تضمین پایین، فساد بالا، فقدان شفافیت و گردش محدود اطلاعات یا عدم تقارن‌ها و ساختارهای معیوب مدیریتی است.

وقتی ما با مجموعه‌ای از مدیران ضعیف و ناتوان روبه‌رو باشیم مسلماً آثار و تبعات تحریم‌ها هم افزایش خواهد یافت چون این نوع مدیریت عملاً چالش بنگاه‌های ما را که از انباشتگی نیروی انسانی، ساختار فرسوده و سنتی نظام تولید، ماشین‌آلات و خطوط فرسوده و رقابت‌ناپذیری محصولات خود در بازارهای جهانی رنج می‌برند، تشدید می‌کند. در مجموع همه این عوامل و مؤلفه‌ها دست به دست هم داده‌اند که بنگاه‌های ما در شرایط تحریم به شدت آسیب پذیر شوند.

وضعیت نابه‌سامان نظام بانکی نیز در همراهی با بنگاه‌ها، سطح پایین تقاضا و کاهش قدرت خرید مردم مثل گردبادی بنگاه‌های ما را در خود پیچانده است. گرچه شرایط آسیب‌پذیری بنگاه‌ها در این‌باره با هم برابر نیست و برخی از‌ آنها قدرت مصونیت و محافظت بهتری در برابر تحریم‌ها دارند.

نکته دیگری که می‌توان گفت این است که تحریم‌های فعلی اقتصادی بسیار هوشمند طراحی شده است. نام این تحریم‌ها را smart sanction گذاشته‌اند و با توجه به پیچیدگی‌ها و جامعیتی که داشته از آن به‌عنوان «هنرتحریم ها» یاد کرده‌اند. در واقع برای طرح‌ریزی ساختار و ابزارهای اجرایی این تحریم کار مطالعاتی جدی و سنگینی صورت‌گرفته و با بررسی موشکافانه باگ‌ها، کاستی‌ها یا مجاری آسیب‌پذیری و دور زدن تحریم‌ها که ماحصل تجربه‌های امریکا از تحریم‌های پیشین بوده، همه روزنه‌هایی که می‌توان به واسطه آن تحریم‌ها را دور زد مسدود شده‌اند.

اگرچه ما همچنان در موارد خاص می‌توانیم نوآوری‌هایی در برابر تحریم‌ها داشته باشیم اما به خاطر آسیب‌پذیری بالای اقتصاد کشور و طراحی هوشمندانه تحریم‌ها این نوآوری‌ها محدود خواهد بود. تجربه کشورهایی مثل کره‌شمالی و دیگران هم نشان می‌دهد مقاومت در برابر تحریم‌ها تا چه اندازه شکننده است.

اما تنها مزیت ما نسبت به تحریم‌های پنج شش سال گذشته این است که در آن دوره هژمونی و یک‌پارچگی کاملی بین کشورهای غربی، چین، ژاپن و آمریکا علیه ایران وجود داشت اما در این دوره این هژهونی وجود ندارد. اگرچه شرکای تجاری ما از سر ناچاری با آمریکا همراهی می‌کنند اما اروپایی‌ها تلاش دارند که این هژمونی را بشکنند و مسیر را برای تداوم ارتباطات تجاری و بانکی باز بگذارند. اینجا دیگر هنر ماست که از شکاف پیش آمده برای مقابله با تحریم‌های اعمال شده استفاده کنیم.

سخن آخر اینکه ما علاوه بر اقدامات دیپلماتیک و برون‌مرزی نیازمند آسیب‌شناسی سریع برای کاستن از چالش‌های بنگاه‌ها هستیم. به‌عنوان نمونه اگر لازم است تعداد خطوط تولید در هر بنگاه کاهش یابد اما به واسطه آن استمرار تولید تضمین شود ضرورت دارد که به این سمت برویم. از طرف دیگر ما باید متوجه محاسبه ریسک و آسیب‌پذیری تک تک بنگاه‌ها نسبت به نوسانات نرخ ارز و طراحی مسیرهای جایگزین باشیم.

تجربه نشان داده که در شرایط تحریم، فضا برای انحصار و سوء‌استفاده برخی از بنگاه‌ها فراهم می‌شود. در این راستا وزارتخانه‌های صنعت یا کشاورزی و... با اتخاذ تدابیری اجازه ندهند تأمین قطعات، مواد اولیه یا خوراک و... در انحصار یک بنگاه قرار گیرد و زمینه رانت و فساد را فراهم کند.