آموزش شهروند دیجیتال لازمه ارتقای حقوق بشر در این فضا است

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به لزوم آموزش شهروندی دموکراتیک در ایران، گفت: نقش استادان دانشگاه در پیش‌روی به سمت فرهنگ دموکراسی بسیار مهم است ضمن اینکه توانایی‌ها از جمله توانایی‌ انعطاف‌پذیری و داشتن گوش شنوا برای حل مسائل باید مورد توجه قرار گیرد.

به گزارش خبرنگار عطنا، نشست تخصصی «شهروند اینترنتی و حقوق فرهنگی» با حضور رویا معتمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، هدی غفاری، مدیر برنامه‌ریزی و نظارت و ارزیابی معاونت فرهنگی و اجتماعی و عباس اسدی، استاد روزنامه‌نگاری، سه‌شنبه، 1 خردادماه به مناسبت 17 می، روز جهانی جامعه اطلاعاتی به همت انجمن علمی- دانشجویی حقوق ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در تالار دفاع دانشکده حقوق و علوم سیاسی این دانشگاه برگزار شد.

در این نشست، دکتر رویا معتمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی در خصوص اهمیت آموزش شهروندان، گفت: با وجود انواع شهروند عادی، دموکراتیک، زیست‌محیطی و جهانی،  توجه من بیشتر بر روی شهروند دیجیتال است.

معتمدنژاد ادامه داد: با رجوع به تجربه کشورهای دیگر خواهیم دید که آیا آموزش شهروند دیجیتال به تنهایی کافی است که از فضای سایبر یک استفاده مثبت باشد؟ و در ایران چه کارهایی در زمینه آموزش شهروند شده است؟

بحران شهروندی ابعاد مختلفی دارد که این ابعاد از بی‌میلی در هنگام انتخابات تا عدم اعتماد به مسئولان در همه جای دنیا به دلیل فساد اداری و نبود شفافیت را شامل می‌شود، افراد به دلایل مختلف دل خوشی از مسئولان ندارند و شهروند نیز به صورت مصرف‌کننده درآمده است.

وی با اشاره به پیشقدم شدن برخی کشورها در زمینه آموزش شهروندی، اظهار کرد: فرانسه در قرن هجدهم تا به امروز مراحل مختلف شهروند را آموزش داده است اما همین کشورهای پیشقدم امروزه با مسائلی چون افراط‌گرایی، مهاجرت، پوپولیسم، دگرهراسی، تروریسم و مواردی از این قبیل مواجه هستند و همچنین اقتدار دولت‌ها کم و سلطه نئولیبرالیسم و کاپیتالیسم بازار در دنیا بسیار شده است.

استاد دانشگاه علامه با بیان اینکه بحران شهروندی ابعاد مختلفی دارد، گفت: این ابعاد از بی‌میلی در هنگام انتخابات تا عدم اعتماد به مسئولان در همه جای دنیا به دلیل فساد اداری و نبود شفافیت را شامل می‌شود، افراد به دلایل مختلف دل خوشی از مسئولان ندارند و شهروند نیز به صورت مصرف‌کننده درآمده است.

او ادامه داد: شهروند امروز آن قطب‌های فرهنگی خود را از دست داده است، آیا می‌توان گفت که همین‌ اتفاق‌ها یعنی خشونت، تبعیض و افراط‌گرایی در فضای مجازی نیز رخ داده است؟ نگرانی‌هایی مهم از جمله عدم توازن یا رابطه بین بخش خصوصی و شهروندان در فضای مجازی مطرح است.

معتمدنژاد افزود: از یک سو بخش خصوصی یعنی فیسبوک، گوگل و امثال آن سلطه دارند و از سوی دیگر نیز دولت‌ها اعمال سانسور کرده و داده‌ها را نظارت می‌کنند بنابراین شهروندان با یک عدم توازن مواجه هستند.

وی ادامه داد: در این شرایط آیا شهروند دیجیتال می‌تواند آزاد باشد؟ چه فضای مناسبی لازم است تا شهروندی دیجیتال بتواند واقعاً محقق شود؟ در این میان نقش آموزش و نقش فرهنگ چیست؟ تاثیر فرهنگ بر دیجیتال و متقابلاً تاثیر دیجیتال بر فرهنگ چیست؟ چطور می‌توان فضای دیجیتال را به صورت فضایی امن، صلح‌جو و با مشارکت واقعی درآورد؟ آیا از طریق آموزش و فرهنگ‌سازی می‌توان فضای عمومی مجازی را طوری شکل داد که بحران‌های کنونی جامعه جهانی پشت سر بماند؟ و چگونه می‌شود این فضای عمومی مجازی، فضایی توأم با صلح و آرامش باشد؟

از کاربر تا شهروند دیجیتال

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی در خصوص بحث «از کاربر تا شهروند دیجیتال» اظهار کرد: تحولات منجر شده که کلمه کاربر کمتر استفاده شود و به جای آن شهروند دیجیتالی را به کار ببرند، در زمینه تحولات حقوق سایبر قرار است دولت‌ها، بخش خصوصی و رگولاتورها در خدمت کاربر باشند.

وی افزود: از طرف دیگر به نظر می‌آید که قضات مستقل، دغدغه کاربر را در کشورهای دموکراتیک داشته‌اند، کاربر به حقوق مهمی از جمله حق دسترسی به اینترنت، اصل بی‌طرفی، حق بر تعیین سرنوشت داده‌ها، حق شکایت و دیگر حقوق دست پیدا کرده است بنابراین می‌توان به راهنمای حقوق بشری 2014 شورای اروپا در این زمینه استناد کرد.

معتمدنژاد با اشاره به مفهوم شهروند دیجیتال گفت: در مفهوم شهروند دیجیتال یک قدم فراتر از مفهوم کاربر رفته‌ایم، به نظر می‌آید در اوایل سال‌های 2000 بحث شهروند دیجیتال در دانشگاه‌ها و کارهای علمی مطرح می‌شود که ممکن است یک دلیل آن به حضور دائمی کاربران برگردد.

او تصریح کرد: شورای اروپا در سال 2016 توصیه‌نامه‌ای تحت عنوان «اینترنت شهروندان یا شهروندان اینترنتی» دارد که به گونه‌ای نشان‌دهنده تغییر موضع او است و در مقابل اینترنت اشیاء، اینترنت شهروندان را پیشنهاد می‌دهند، در این توصیه‌نامه آمده که شهروند دیجیتال ساختار حقوق ندارد بنابراین می‌توانیم یک انسان ساده‌ای که از اینترنت استفاده می‌کند را هم شهروند دیجیتال بنامیم.

استاد دانشگاه علامه با اشاره به تعریف شهروند دیجیتال از نگاه متخصصان علوم اجتماعی، خاطرنشان کرد: از نظر این متخصصان، فعلاً تعریف دقیقی از این مفهوم ارائه نشده و می‌توان آن را به شیوه‌‌های مختلفی تعریف کرد.

وی ادامه داد: یک تعریف کلی‌تر از شهروند دیجیتال این است که شهروند دیجیتال کسی است که توان استفاده از تکنولوژی‌ها را دارد و به صورت مثبت، آگاه و مسئولانه در فضای سایبر با رعایت حقوق بشر و کرامت انسان مشارکت دارد، در نتیجه بر بعد انسانی و فرهنگی اینترنت تاکید گذاشته شده است و فرد انسانی در مقابل اینترنت اشیاء مورد توجه است.

تقسیم‌بندی شهروندان دیجیتال

معتمدنژاد با بیان اینکه متخصصان علوم اجتماعی، شهروندان دیجیتال را به سه دسته بیدار، مصرف‌کننده و در حاشیه مانده تقسیم می‌کنند، گفت: بیدار کسی است که دائم به عملکرد دولت‌ها نظارت دارد و مصرف‌کننده نیز کالا و خدمات دیگران را فقط ضبط می‌کند و اما شهروند در حاشیه مانده، انسانی است که شرایط برای مشارکت او در فضای دیجیتال فراهم نیست مانند افراد معلول، کم‌بضاعت و زنان.

او تقسیم‌بندی دالبرگ از شهروند دیجیتال را چنین برشمرد: لیبرال و فردگرا (شهروندی که اطلاعات خود را می‌گیرد و مشارکت زیادی ندارد)، شهروند فعال‌تر (فضای عمومی مجازی عرصه‌ای برای تبادل نظر است)، شهروند اعتراضی و در نهایت شهروندی که به اعتراض کفایت نمی‌کند و می‌خواهد یک جامعه دموکراتیک جدید درست کند و بدون مانع به اطلاعات دسترسی پیدا کند.

این استاد دانشگاه در بخش دوم سخنانش بحث آموزش شهروند دیجیتال را مطرح کرد و گفت: اروپا در این زمینه پیشقدم بوده و قرار است کودکان و نوجوانان را از بچگی جهت استفاده مثبت، مسئولانه و فعال از فضای سایبر تربیت کنند و حقوق بشر را در این فضا ارتقا دهند اما اینها یک پیشینه دارند، فرانسه بعد از انقلاب 1789 شروع به آموزش اخلاق و مدنیت کرد، مدنیت در ایران حتی در فضای غیرمجازی هم جایگاه چندانی ندارد.

وی ادامه داد: شورای اروپا در سال 2002 شروع به آموزش شهروندی دموکراتیک می‌کند و در سال 2010 نیز منشوری را در کنار آن قرار می‌دهد و اما در سال‌های 2016 و 2018 فرهنگ دموکراتیک را اشاعه می‌دهد.

معتمدنژاد تاکید کرد: ما در ایران باید این شهروندی دموکراتیک را آموزش دهیم و نقش ما استادان دانشگاه هم در این زمینه برای اینکه دانشگاه را به سمت فرهنگ دموکراسی ببریم، بسیار مهم است اما یک نکته در مورد فرهنگ دموکراسی، توانایی‌ها است و از جمله توانایی‌ها نیز انعطاف‌پذیری و داشتن گوش شنوا برای حل مسائل است.

او با بیان اینکه در اهداف توسعه پایدار در چشم‌انداز 2030 بر شهروند جهانی تاکید شده است، گفت: در فضای سایبر یک روند سوءاستفاده و خشونت را می‌بینیم اما آیا می‌توانیم این روند را از طریق آموزش شهروندی دیجیتال تغییر دهیم؟ و چگونه می‌توانیم فرهنگ دیگری به کار ببریم به نوعی که خود شهروندان بعد از اینکه آموزش می‌بینند بتوانند فضایی برای اعتلای دموکراسی برای ما به ارمغان بیاورند.

عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی در پایان اظهار کرد: بنابراین شورای اروپا یک گردهمایی درباره «تبعات دیجیتال بر فرهنگ» در پنج مرحله از جمله تقویت دموکراسی به واسطه فرهنگ و تقویت شهروندان آگاه به واسطه فرهنگ را برگزار کرده است.