امید اجتماعی آرزواندیشی یا توهم نیست/+متن بیانیه پایانی همایش

در اختتامیه همایش ملی «امید اجتماعی در ایران» مطرح شد: برای ترمیم امید اجتماعی و ارتقای امیدواری به بهبود همه‌جانبه اجتماعی باید از همه ظرفیت‌های فرهنگ غنی ایرانی- اسلامی سود برد و این منوط به گفت‌و‌گوی گشاینده در میان نخبگان با هم، نخبگان با مردم و نخبگان با حاکمیت است.

به گزارش خبرنگار عطنا، همایش ملی «امید اجتماعی در ایران»، با محوریت «چیستی مفهوم و دستاوردهای نظری در حوزه امید اجتماعی»، «وضعیت امید اجتماعی در ایران»، «سبب‌شناسی امید اجتماعی و آثار و پیامدهای آن» و «راهکارهای ارتقای امید اجتماعی» به مدت دو روز برگزار شد.

این همایش روز سه‌شنبه، 8 اسفندماه با جمع‌بندی پنل‌ها توسط مدیر هر پنل و قرائت بیانیه توسط هادی خانیکی، دبیر علمی همایش و مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در سالن شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی این دانشگاه به کار خود پایان داد.

در ابتدا، هادی خانیکی دبیر همایش با بیان اینکه کسانی که در این همایش شرکت کرده‌اند به امید رسیده‌اند، گفت: روزی که ما قصد برگزاری این همایش را کردیم بخش عمده‌ای از دوستان دعوت شده به این همایش، ایجاد امید را نشدنی دانستند و به امید ایجاد آن در این همایش شرکت کردند و این خود یک امید است.

او ادامه داد: هدف از این همایش، نشاندن یک عده‌ای در کنار عده‌ای دیگر به منظور انجام کاری بوده است. تجربه من به عنوان دبیر علمی همایش این است که افرادی بودند که امیدی به خود موضوع و فرآیند انجام کار نداشتند اما امیدوار شدند؛ در وجه فردی نیز، انجام این کار با مسئولیت‌پذیری افراد سخنران ممکن شد به گونه‌ای که یکی از سخنرانان بعد از اتمام سخنرانی به سراغ شیمی‌درمانی‌اش رفت.

خانیکی به موضوع‌ پنل‌ها اشاره کرد و گفت: «چیستی مفهوم و دستاوردهای نظری در حوزه امید اجتماعی» با مدیریت دکتر سعید مدنی، «وضعیت امید اجتماعی در ایران» با مدیریت میترا عظیمی، «سبب‌شناسی امید اجتماعی و آثار و پیامدهای آن» با مدیریت علی جنادله و «سیاست و راهکارهای ارتقای امید اجتماعی» با مدیریت محمدمهدی مجاهدی پنل‌هایی بود که این دو روز برگزار شد.

در ادامه سعید مدنی مدیر پنل «چیستی مفهوم و دستاوردهای نظری در حوزه امید اجتماعی» به ارائه‌ای از خلاصه این پنل پرداخت و گفت: در این پنل بحث امید اجتماعی از زاویه‌های الهیات و موعودگرایی، فلسفی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. جمع‌بندی از این مفاهیم دشوار است چراکه در نهایت متوجه شدیم این مفهوم به لحاظ مفهومی، از منظر رویکرد فلسفی با رویکرد جامعه‌شناختی و روان‌شناسی دارای اختلاف نظر است. بودن یا نبودن امید از منظر فلسفی مورد تردید اما از زاویه روان‌شناختی و جامعه‌شناختی در نظر گرفتن آن به عنوان یک امر واقع در چشم‌انداز پیش ‌رو مورد تأکید بود.

او با اشاره به مطرح شدن انواع امید در این گفت‌و‌گوها و مباحث، اظهار کرد: امید فردی و جنبه روان‌شناختی امید رابطه علاقه اجتماعی با امید اجتماعی را مطرح کرد. این مبحث یک گشایش و پیوند بین رویکرد فردی روان‌شناختی با امید اجتماعی بود؛ به این معنا که افراد امیدوار علایقی اجتماعی دارند که از طریق آن به امید اجتماعی دست پیدا می‌کنند.

مدنی ادامه داد: امید جمعی، به عنوان نوع دیگر امید به طور مشخص بر امید بخشی از جامعه تاکید می‌کرد و این اندیشه که پیوند بین امید، نهادهای امید و محتوای امید باید مورد بحث قرار گیرد، تصریح شد. امید اجتماعی حاصل نوعی اجماع اجتماعی است. همچنین بدون بحث بر روی محتوای امید، نباید درباره امیدوار بودن یا امیدوار نبودن صحبت کرد.

او اضافه کرد: به علت اختلاف نظرها در مورد مفهوم امید به مفهوم واحدی نمی‌رسیم اما چند مولفه از جمله فرآیندی بودن آن از وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب، لزوم شناخت راه‌هایی برای رسیدن از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب (اجماع بیشتر امید را بیشتر می‌کند) و همچنین اجماع در مورد ایجاد انگیزه جمعی برای رفتن به وضعیت مطلوب (برخورداری یک جامعه از امید اجتماعی به منزله داشتن انگیزه لازم برای رسیدن به نقطه مطلوب است) مورد نظر و مورد اتکاء است.

میترا عظیمی مدیر پنل «وضعیت امید اجتماعی در ایران» در ادامه با بیان اینکه حضور افراد حاضر در همایش خود امیدبخش و نشان از اهمیت موضوع است، گفت: آنچه که در این پنل مورد بحث قرار گرفت این است که امید اجتماعی یعنی امید مشترک یک ملت. برای ارزیابی امید اجتماعی در جامعه باید دید که ملت چه داستان و سناریویی برای آینده خود در نظر می‌گیرند.

او ادامه داد: ایران در مقاطع مختلف با بحران‌های متعددی مواجه بوده اما توانسته از آن عبور کند و به تداوم حیات اجتماعی خود ادامه دهد. کارکرد اساسی امید به عنوان عامل تولید و تداوم جامعه به خصوص در مقابله با بحران‌ها باید مورد توجه قرار گیرد در صورتی که مغفول می‌ماند. در تحقیقات کمی و کیفی ارائه شده در این پنل سطوح جوانان، نوجوانان، بزرگ‌سالان، سالمندان، میان‌سالان، اقلیت‌های قومی- مذهبی، فعالان اقتصادی و ورشکستگان مالی مورد نظر بوده‌اند.

عظیمی در پایان افزود: مجموع تحقیقات نشان می‌دهد که وضعیت امید اجتماعی در ایران پایین‌تر از حد متوسط است. امید فردی بر امید اجتماعی تاثیر ندارد و بنابراین نباید خلط شوند. عوامل ساختاری و اجتماعی و سیستم جامعه به گونه‌ای نیست که با افراد در جهت برآورده شدن نیازهای آنها همراه و هماهنگ باشد. همچنین نتایج نشان می‌دهد که بیش از نیمی از افراد جامعه سیستم ساختاری جامعه را متناسب با اهداف و همسو با آرزوهای فردی خود ارزیابی نمی‌کنند.

در ادامه علی جنادله، مدیر پنل «سبب‌شناسی امید اجتماعی و آثار و پیامدهای آن» با بیان اینکه عموماً مباحث مطرح شده در این پنل با رویکردی تاریخی بود، گفت: مجموع مباحث ارائه شده نشان می‌دهد که روایت‌های تاریخی و نظری ارائه شده در خصوص تحولات تاریخی جامعه ایران، روایت‌هایی یأس‌آور و مبتنی بر نوعی حتمیت تاریخی است که گشوده به آینده نیستند. اینگونه روایت‌ها یا منجر به بی‌عملی شده و یا نسخه‌های امیدبخش غیرواقع‌گرایانه را تجهیز می‌کنند.

او ادامه داد: این نسخه‌ها در چارچوب دوگانه محدود سنتی و مدرن مطرح می‌شوند به گونه‌ای که یا بازتاب امیدها و آرزوهای مردان طبقه متوسط مرکزنشین بوده و یا بازتاب امیدها و مطالبات مردان حجره‌نشین است بنابراین نیروها و گروه‌های متنوع اجتماعی همچون زنان، طبقات محروم شهری و غیرشهری و اقلیت‌ها و تنوعات مذهبی، فرهنگی و قومی را دربرنمی‌گیرند بدین ترتیب در این برهه فعلی مسئله‌مند شدن مقوله امید در جامعه ایران بخشی از بازتاب پدید آمدن مسائل جدید و فعال شدن نیروها و مطالبات متفاوت و متکثر در جامعه است که دیگر به راحتی در چارچوب نسخه‌های امیدبخش موجود در جامعه نمی‌گنجد.

جنادله اضافه کرد: نیروهایی همچون کارگران و طبقات محروم جامعه با محوریت مطالبات اقتصادی، زنان با محوریت عدالت و برابری جنسیتی، قومیت‌ها با محوریت تکثر فرهنگی و عدالت اجتماعی، جوانان با محوریت تنوع سبک زندگی و مسائلی همچون محیط زیست دارند. این مطالبات امیدها هم در روایت‌های تاریخی ارائه شده در جامعه نادیده گرفته شده‌اند و هم در چارچوب صف‌آرایی‌های جریان‌ها و نیروهای معاصر به حاشیه رانده شده‌اند.

او یادآور شد: ما از یک سو نیازمند بازنگری در روایت‌های تاریخی و ارائه روایت‌هایی هستیم که در آنها تنوع و تکثر نیروهای اجتماعی هم در دوره پیش از مدرن و هم در دوره معاصر ایران را رسمیت بشناسیم به گونه‌ای که نیروهای متکثر جامعه حضور خود را در روایت‌های تاریخی به طور ملموس مشاهده کنند و تاریخ را نه محصول بیگانه با خود، بلکه محصول کنش‌ها و فاعلیت خود و آرمان‌ها و امیدهای متنوع خود ببینند و از سوی دیگر جریان‌های عمده سیاسی در کشور نیز باید فعال شدن این مطالبات و امیدها را به رسمیت شناخته و آرمان‌های خود را متناسب با این شرایط اجتماعی مورد بازنگری قرار دهند به گونه‌ای که طیف متنوع آرمان‌ها و امیدهای اقشار متکثر اجتماعی را نمایندگی کرده و بازتاب‌دهنده امیدها و آرزوهای عینی و واقعی اقشار مختلف اجتماعی باشد.

همچنین محمدمهدی مجاهدی، مدیر پنل «سیاست و راهکارهای ارتقای امید اجتماعی» به ارائه گزارشی از پنل خود پرداخت و گفت: آقای دکتر مدنی درباره جنبش‌های اجتماعی و دیالکتیک امید و نومیدی سخن گفتند اینکه چگونه برآمدن هر امیدی درواقع نومید شدن از افقی است و برعکس و به این ترتیب این نومیدی و امید دست در دست هم پیش می‌روند. این امید به معنای این است که همواره در هر امیدی یک فحوای نومیدی نهفته است. در این مقاله انواع و اقسام موانعی که سر امیدواری اجتماعی به منظور عبور کردن از وضع موجود به وضع مطلوب گذاشته می‌شود وجود دارد.

او به تفاوت‌های عمده اجتماعی که در این مقاله آمده است اشاره کرد و گفت: امید در جنبش‌های قدیم بیشتر جنبه ایدئولوژیک و آرمانی، تفسیربردار، امیدواری آرمانی به گشایش‌های تاریخی، دربرگرفتن حوزه‌های محدود سیاسی و انگیزه‌ساز است در حالی که در جنبش‌های جدید بیشتر جنبه هویتی، چسپیده به مطالبات انضمامی، دربرگرفتن همه حوزه‌های زندگی و همچنین در ناحیه هدف‌ها تغییرات را سامان می‌دهند.

مجاهدی با اشاره به بحث موانع مهم شکل‌گیری امید اجتماعی در جامعه کنونی ایران در سطح انضمامی‌تر در مقاله محمدرضا جلالی‌پور، اظهار کرد: این مقاله بر آفات و عوارض کنش‌گری منفی تاکید دارد. کنش‌گری منفی تمرکز نامتوازنی بر روی مشکلات و موانع پیشرو برای حل مسائل سیاسی و اجتماعی است در صورتی که کنش‌گری مثبت برانگیزاننده امید به حل مسئله از جایگاه تاکید گذاشتن بر حل مسئله در آن جامعه یا تاسیس امکانات جدید برای حل مسائل اجتماعی است.

او ادامه داد: آنچه که در مقاله حسام سلامت مطرح شد در واقع برگرداندن مفهوم امید اجتماعی به معنای امید سلبی است به این معنا که اگر امید رئالیستی و تاریخی را به عنوان بدیهی‌های امید اجتماعی در نظر بگیریم امید سلبی به معنای نفی ساختارها و چارچوب‌های الزام‌آور و مدعی ضرورت و عدم فراتر رفتن از وضع حال در درجه اول و خلق امری که در وضعیت موجود و در ساختارهای موجود محال به نظر می‌رسد، است. سلب یعنی عبور از افق اکنون و باز کردن افق‌هایی که اگر مشروط به ساختارها و سطح اینجا و اکنون باشیم قاعدتا آن طرح‌اندازی‌ها موهوم به نظر می‌رسند اما امید در واقع به معنای سلب همین شرایط ناگزیرکننده است که به ما اعلام می‌کنند که از هر طرف برویم همه راه‌ها بسته است.

مجاهدی همچنین به خلاصه مباحث خانم آذر منصوری اشاره کرد: راهکارهای سیاسی ارتقا عمومی امید اجتماعی با تاکید بر مفهوم مشارکت سیاسی و اینکه چگونه بسط امکان مشارکت سیاسی در جامعه سبب می‌شود که امید اجتماعی ارتقا پیدا کند را مطرح کردند از جمله منابع محیطی امید اجتماعی بسته شدن راهکارهای سیاسی و تعیین سرنوشت کشور به دست همدیگر است.

بیانیه همایش ملی امید اجتماعی در ایران

در ادامه این اختتامیه، هادی خانیکی دبیر همایش ضمن تشکر از تمامی عوامل مشارکت‌کننده برای برگزاری این همایش به جمع‌بندی مباحث پرداخت و گفت: هدف اصلی ما از برگزاری این نشست صدور بیانیه‌ای برای چیستی، تقویت، ترمیم و یا پاسخگویی به امید اجتماعی نبود بلکه هدف قرار دادن جامعه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در برابر اهمیت مسئله امید اجتماعی بود. در نشست، مسئله امید اجتماعی اهمیت نشست را بیشتر کرد و همچنین برگزاری کارگاه‌های مرتبط در هفته آینده از دیگر نتایج موثر بعد از نشست است.

او ادامه داد: با برگزاری این نشست، شمع کوچکی را روشن کردیم و امیدواریم که در تمام عرصه‌ها از جمله سیاست، فرهنگ، اجتماع به این مسئله و ابعاد گوناگون آن پرداخته شود. ما قائل به گفتاردرمانی و همایش‌درمانی نیستیم بلکه قائل به تبدیل یک مسئله به کاری هستیم که در عرصه‌های اندیشه و عمل پیش رود.

خانیکی در پایان بیانیه همایش را به شرح زیر قرائت کرد:

«به نام خدا

بیانیه پایانی همایش امید اجتماعی در ایران، زمینه‌ها، ضرورت‌ها و نیازها؛

نخستین همایش امید اجتماعی در روزهای هفتم و هشتم اسفند 1396 از سوی موسسه رحمان با همکاری 21 انجمن علمی، دانشکده، مرکز پژوهشی، نهاد مدنی و دستگاه اجرایی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد. در این نشست:

الف) چیستی مفهوم و دست‌آوردهای نظری در حوزه امید اجتماعی

ب) وضعیت امید اجتماعی در ایران

ج) سبب‌شناسی امید اجتماعی و آثار و پیامدهای آن

د) راهکارهای ارتقای امید اجتماعی

به عنوان چهار موضوع اصلی مطرح و پیرامون آنها بحث شد.

همایش با قدردانی از حضور و مشارکت استادان، محققان، دانشجویان، کنش‌گران مدنی، مسئولان، اصحاب مطبوعات و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر ضرورت توجه عمومی به مسئله امید اجتماعی تاکید می‌کند لذا با تاکید بر مباحث مطرح شده در همایش، اهتمام بیشتر صاحب‌نظران، محققان، کنشگران، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان را به مسائل ذیل جلب می‌کند:

1. امید مفهومی است که خود را در ساحت‌ها و عرصه‌های مختلف از روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و سیاست تا الهیات، اخلاق و فلسفه می‌گنجاند.

2.امیدهای اجتماعی آرزواندیشی یا توهم نیست بلکه ظرفیتی است که در تعامل واقعیت و تخیل خلاق سبب می‌شود گروه‌های مختلف در جامعه نه تنها شناسایی یا دیده شوند بلکه عاملیت فعال و موثر به سوی وضع موجود پیدا کنند.

3. در یک جمع‌بندی کلی از دیدگاه‌ها می‌توان گفت امید مستلزم شناختن، گشودن و اکتشاف راه‌های بهبود وضعیت موجود و فرا رفتن از ظرفیت‌های امروزی و ایجاد گرایش جمعی برای پیمودن این مسیرها است.

4. تولید امید اجتماعی و به همان میزان تولید اجتماعی امید منبع تداوم و استمرار واقعیات اجتماعی در وضعیت‌های بحرانی است.

5. امید ماهیتاً سازه اجتماعی است در عین حال علاقه اجتماعی به معنای نگرشی که ارتباط مسئولانه فرد را با انسان‌های دیگر فراهم می‌کند و رشد و تحول و سعادت فرد را همسو با منافع اجتماعی پیش می‌برد نقش مهمی در شکل‌گیری امید اجتماعی و بهبود‌باوری دارد.

6. بر حسب دو معیار مفهوم‌سازی امید اجتماعی آغاز می‌شود: اول فرآیند توافق اجتماعی درباره جامعه خوب یا جامعه‌ای که به سوی زیست خوب حرکت می‌کند و دوم توافق اجتماعی درباره راه‌هایی به سوی تحقق دیدگاه اجتماعی مشترک.

7. آنچه که در ایران می‌بایست مورد توجه قرار گیرد کارکرد اساسی امید به عنوان عامل تولید و تداوم جامعه در جهت مقابله با بحران‌ها است که مغفول واقع شده است. مجموع تحقیقات کمی و کیفی انجام شده از طریق پیمایش‌های ملی و مطالعات منطقه‌ای نشان می‌دهد وضعیت امید اجتماعی در ایران پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد همچنین برخی شواهد و تجربه‌های دیگر از منظر جامعه‌شناسی نهادی نشان‌دهنده تهدید به از هم‌گسیختگی اجتماعی جامعه ایران است. علاوه بر این، برخی از مطالعات انجام شده در این حوزه حاکی از آن است که آحاد جامعه از عوامل ساختاری انتظار برآورده داشتن یا همراهی با اهداف و آرزوهای خود را ندارند.

8. مسئله‌مند شدن مقوله امید اجتماعی در جامعه ایران بازتاب پدید آمدن مسائل جدید و فعال شدن نیروها و مطالبات و امیدهای متفاوت و متکثری است که دیگر به راحتی در چارچوب نیروهای امیدبخش جامعه نمی‌گنجند از جمله این نیروها می‌توان به کارگران جامعه با مطالبات اقتصادی و زنان با مطالبات عدالت و برابری جنسیتی، قومیت‌ها با مطالبات تکثر فرهنگی و عدالت اجتماعی، جوانان با مطالبه تنوع سبک زندگی و اشتغال و مسائلی همچون محیط زیست اشاره کرد. این مطالبات و امیدها هم در روایت‌های تاریخی ارائه شده از تحولات جامعه ایران نادیده گرفته شده و هم در چارچوب صف‌آرایی‌های جریان‌ها و نیروهای معاصر به حاشیه رانده شده‌اند.

9. ناتوانی و ناکارامدی در مطالبات قدیم و جدید، بالا بردن انتظارات نسبت به زندگی مطلوب و ناکارامدی ساختاری در پاسخگویی به مطالبات اجتماعی از عوامل موثر کاهش امید اجتماعی محسوب می‌شود.

10.امید اجتماعی مشروط به شرایط سیاسی و دگرگونی آن در گرو تحولات سیاسی است. کاهش امید اجتماعی به وضعیت‌های روان‌شناختی، فردی و شخصی یکی از مهم‌ترین منابع تولید ناامیدی اجتماعی است زیرا سبب می‌شود که شرایط سیاسی بهبودباوری حتی در سطح فردی نیز نادیده گرفته شود.

11. یکی دیگر از منابع تولید ناامیدی اجتماعی، تمرکز بر موانع حل مسائل به جای تکیه بر حل مسئله است. ضعف نهادهای عمومی که یکی دیگر از تولید ناامیدی است از جمله با اصلاح اصلاحات قابل ترمیم است. امید ورزیدن به سیاست در امید داشتن سیاست‌ورزان و نهادهای سیاسی خلاصه نمی‌شود. امید سیاسی به معنای امید بستن به کنش‌های فعالانه و خلاقانه شهروندان در عین باور به امکان بهبود اوضاع است.

12. ترمیم وضع نابه‌سامان امید اجتماعی در ایران مستلزن اندیشیدن به شرایط سیاسی امید اجتماعی است.

13. روندهای مشارکت عموم مردم در عرصه سیاست با موانعی روبه‌رو است که ترمیم امید اجتماعی از جمله در گرو رفع آن موانع است. برخی از این موانع خصلت حقوقی دارند از جمله تورم قوانین و مقرراتی که بر سر راه تشکیل و فعالیت گروه‌ها همچون مانع عمل می‌کند.

14. تسهیل مشارکت انتخاباتی چه به عنوان انتخاب‌کننده و چه به عنوان انتخاب‌شونده می‌تواند مشارکت سیاسی و در نتیجه امید اجتماعی را ارتقا دهد.

15. جدی گرفتن مسئولیت اجتماعی دانشگران و پژوهشگران عرصه‌های علوم انسانی و اجتماعی در شرایط جامعه کنونی ایران می‌تواند ظرفیت‌های نهاد دانشگاهی به نفع ترمیم امید اجتماعی فعال سازد.

16. ترمیم شبکه‌های امید و نهادهای امیدساز مانند نهادهای واسط از جمله گروه‌ها می‌تواند به بهبود وضع امید اجتماعی مدد رساند.

17. از دیگر راهکارهای بهبود امید اجتماعی، بسط امکان مشارکت سیاسی عموم مردم است که مستلزم به رسمیت شناختن تکثر سیاسی در کشور است.

18. امید بذر هویت ما است. برای داشتن جامعه امیدوارتر، دموکراتیک‌تر، عادلانه‌تر و صلح‌طلب‌تر پیرامون همین چشم‌انداز هویتی دموکراتیک، عدالت‌طلب و صلح‌جو شکل می‌گیرد که در عالم جنبش اجتماعی برای ایجاد آینده‌ای که در دسترس و باقی است تلاش می‌کند.

19. برآیند مجموع مباحثی که در این همایش دوروزه مطرح شد و لزوم انتقال نومیدی اجتماعی از دایره پاسخ‌ها به دایره مسئله‌ها است. نومیدی اجتماعی راه‌حل هیچ مسئله‌ای نیست بلکه خود عین مسئله است. این مسئله مستلزم مشارکت فراگیر نهادهای عمومی و مدنی است.

20. برای ترمیم امید اجتماعی و ارتقا امیدواری به بهبود همه‌جانبه اجتماعی باید از همه ظرفیت‌های فرهنگ غنی ایران- اسلامی سود برد و این منوط به گفت‌و‌گوی گشاینده در میان نخبگان با هم، نخبگان با مردم و نخبگان با حاکمیت است و موسسه رحمان افتخار دارد در حد توان محملی را برای گشودن ابواب این گفت‌و‌گوها فراهم سازد.

از همه نهادهای علمی، سیاسی و اجتماعی می‌خواهیم که این گام نخست را با قدم‌های استوارتر و سنجیده‌تر ادامه دهند. توفیق از خداوند است به او اتکا می‌کنیم»