خاور خالي از حيات

فلات مرکزي ايران به‌دليل نرمال نبودن فرايند بارش در طول هزاران سال قبل و درعين‌حال به‌دليل خشک و نيمه‌خشک بودن اين منطقه از جهان همواره در معرض بيابانزايي و کاهش سطح نمناکي خاک طي قرن‌ها بوده است. با افزايش جمعيت و شتاب‌گرفتن روند توسعه در ايران اين تنش‌هاي طبيعي خود را در شهرها و مراکز جمعيتي به‌خوبي نشان داد.

به گزارش عطنا به نقل از وقايع‌اتفاقيه، افزايش غبار در هوا و افزايش توفان‌هاي گردوغبار در اغلب مناطق کشور به‌ويژه در جنوب و جنوب غرب کشور نشان داد در صورتي که کانون‌هاي گردوغبار، تثبيت و کنترل طبيعي يا شيمیايي روي آنها صورت نگيرد مي‌تواند حيات انساني و تمدني ايران را براي هميشه از بين ببرد و زندگي در شهرهاي کشور را با چالش سلامتي و مخاطرات ناشي از آن مواجه کند.
توسعه‌طلبي کشورهايي مانند ترکيه و جنگ و ناامني در خاورميانه در کنار سوءمديريت منابع آبي و نبود کنترل بر آب و خاک در کشورهايي مانند عراق، سوريه، بخش‌هايي از اردن، عربستان، يمن و ايران سبب شده کانون‌هاي گردوغبار، خاورميانه را درگير جنگي غير‌از جنگ مسلحانه بکند. بااين‌حال، جنگ طبيعت با منشأ انساني خود زمينه گسترش تروريسم و بحران‌هاي ناشي از آن را فراهم کرده است.

از‌سوي‌ديگر، کشورهاي بالادستي مانند ترکيه به‌رغم دارا بودن منابع آبي کافي از بحران امنيت در خاورميانه نهايت بهره‌برداري را کرده و با ساخت سدهاي عظيم و مهار آب‌هاي جاري به‌ويژه روي دجله و فرات، دشت‌هاي پايين‌دست کشور جنگ‌زده عراق را با بحران فزاينده زيست‌محيطي و آينده مردم عراق را با چالش‌هاي جدي مواجه کرده است.
ايران با ابتکار مديريت گردو غبار در منطقه تلاش دارد در اوج بحران‌هاي امنيتي وضعيت پايداري را در حوزه زيست‌محيطي ايجاد کند. سازمان محيط‌زيست با مشارکت سازمان ملل و با دعوت از کشورهاي منطقه سعي کرد اين موضوع را به موضعي مهم براي دنيا و خاورميانه تبديل کند.

بااين‌حال، همايش گرد و غبار در تهران هم از گزند تنش‌هاي سياسي در امان نماند و در ميان همه نمايندگاني که از کشورهاي گوناگون جهان در همايش بين‌المللي مقابله با گردوغبار حاضر شدند، نامي از نمايندگان کشور عربستان و همچنين کشورهاي متحدش مثل بحرين، يمن، امارات و مصر ديده نشد تا موضوع تعامل و همکاري بين‌المللي براي حل يکي از مهم‌ترين نگراني‌هاي زيست‌محيطي خاورميانه تحت‌الشعاع اين مسئله قرار بگيرد.

موضوعي که البته از چشم رسانه‌ها دور نماند و مشارکت منطقه‌اي عربستان و کشورهاي متحدش در کاهش بحران گردوغبار را از آن جهت مهم تلقي کردند که دانسته شود، اين کشورها از يک‌سو خود عامل ايجاد بسياري از منابع گردوغبار خاورميانه و از‌سوي‌ديگر، آفريننده بسياري از تنش‌هاي منطقه‌اي هستند؛ تنش‌هايي چون تقويت گروه تروريستي داعش که اجازه مديريت صحيح زمين در عراق و سوريه را براي کاهش منابع گردوغبار از بين مي‌برد.

اريک سولهايم، معاون دبيرکل سازمان ملل متحد در مسائل محيط‌زيستي درباره حضور نداشتن کشور عربستان در نشست مديريت گردوغبار گفته که نتايج و تصميم‌گيري همايش تهران در مجمع عمومي سازمان ملل و مجمع محيط‌زيست سازمان، مطرح شده و از اين نتايج قطعنامه‌هايي خارج مي‌شود که همه کشورهاي جهان از جمله عربستان بايد به اجراي آنها متعهد باشند. راهکارهايي که در اين همايش به آن خواهيم رسيد، براي همه کشورهاي جهان از جمله عربستان منفعت دارد و براي همين، سازمان ملل پيگيري خواهد کرد که اين کشور نيز به اجراي نتايج اين همايش ملزم شود.

به گفته وي، دولت ايران پيشگام مقابله با گردوغبار در خاورميانه است و اين همايش نشان مي‌دهد، ايران در‌اين‌زمينه با حسن‌نيت پاي کار آمده است. بااين‌حال، من بر اين باورم که بسياري از مشکلات گردوغبار بايد از درون کشورها حل شود و بخش عمده‌اي از مشکل نيازي به همکاري ندارد. اگر هر کشور در مرزهايي که دارد خود را متعهد به رعايت قوانين محيط‌زيستي کند، حجم زيادي از مشکلات زيست‌محيطي بدون همکاري بين‌المللي حل خواهد شد؛ البته موضوع همکاري‌هاي منطقه‌اي و نقش آن در کاهش مشکلاتي مثل گردوغبار را انکار نمي‌کنم ولي معتقدم بعد داخلي رفتار مهم‌تر است.

بيابان‌زايي در ميان 37 چالش مهم جهاني، به‌عنوان يکي از سه چالش اصلي فراروي بشر در قرن 21 (پس از چالش‌هاي مهم تغيير اقليم و کميابي آب شيرين) محسوب مي‌شود، به‌طوري‌که براساس گزارش‌هاي سازمان‌هاي بين‌المللي يک‌ششم جمعيت، سه‌چهارم اراضي خشک و يک‌سوم خشکي‌هاي جهان به مساحت پنج ميليارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پديده بيابان‌زايي است.

در مجموع از نظر تناسب سطح مناطق خشک ايران با جهان، ايران روي کمربند خشک جهان قرار گرفته و 64,6 درصد از مساحت آن داراي اقليم خشک و فراخشک است که 3,3 برابر درصد جهاني است. بيابان‌هاي گرم عربستان و آفريقا در فصل تابستان قسمت‌هاي جنوب و جنوب غربي کشور ايران را بيشتر در فصل تابستان تحت نفوذ خود در مي‌آورند.

در دوره گرم سال بر اثر استقرار پر فشار جنب حاره بر بالاي ايران، آسمان ايران بدون ابر است که در نتيجه سبب گرمايش شديد زمين مي‌شود و مرکز کم‌فشار روي خليج‌فارس را به‌وجود مي‌آورد. اين مرکز کم‌فشار هواي شبه‌جزيره عربستان را به داخل ايران کشانده و سبب بالارفتن دماي شهر‌هاي جلگه‌اي خوزستان مي‌شود.

با افزايش دما در شبه‌جزيره عربستان، دماي هواي مجاور سطح خاک افزايش پيدا مي‌کند. اين افزايش دما موجب بروز تلاطم و وزش باد در لايه‌هاي زيرين اتمسفر مي‌شود. اگر سرعت وزش باد از سرعت آستانه جدايش‌پذيري خاک يا به عبارتي آستانه فرسايش فزوني گيرد مقادير قابل‌توجهي ذرات خاک از بستر خود جدا شده و ذرات ريز آنها به‌صورت گرد و غبار به داخل جو وارد مي‌شود. چنانچه اين نوع ناپايداري در منطقه‌اي مانند ماسه‌زار بزرگ ربع‌الخالي در صحراي عربستان روي دهد مقادير زيادي از ذرات مجزاي رس و ليمون که در بستر خاک خشک صحراي مذکور به‌وفور يافت مي‌شود وارد جو شده و طوفان‌هاي عظيم گرد وخاک را ايجاد می‌کند.

در اين ميان خوزستان با وجود منابع عظيم نفت و گاز، پتروشيمي و سدهاي عظيم شريان اقتصادي کشور است که متأسفانه دامنه خشکسالي، تأثيراتی سوء بر اين استان و بالطبع بر کشور داشته است. از تأثيرات خشکسالي‌هاي اخير در خوزستان، تغييرات آب و هوايي و افزايش آلاينده‌ها و گردوغبار در هوا بوده که مشکلات عديده‌اي براي مردم استان ايجاد شده است. رکود و وقفه در فعاليت‌هاي اقتصادي خوزستان به‌دليل شرايط نامساعد جوي و تغييرات شديد آب و هوايي مانند گردوغبار اقتصاد کشور را متأثر و نبض اقتصادي کشور را به شماره مي‌اندازد.