گام‌‌های لرزان ایران در مسیر توسعه اجتماعی

شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌‌دهد نرخ رشد بالای اقتصادی لزوماً به بهبود سریع شاخص‌های زندگی برای بخش‌های فقیرتر جامعه منجر نمی‌‌شود و بهبود بیشتر در استانداردهای زندگی از طریق استراتژی‌هایی قابل حصول است که صرفاً بر رشد متمرکز نیستند.

به گزارش عطنا به نقل از ایسپا، رویکردهای جدید، فرایند توسعه را فراتر از مطلوبیت‌‌های اقتصادی نگاه می‌کنند و از مفهومی به نام «توسعه اجتماعی» سخن می‌گویند. تحت تأثیر این نگاه جدید به توسعه، رشد اقتصادی به عنوان جنبه ‌ای از توسعه و زندگی انسانی نگریسته می‌‌شود، اما تمام توسعه به مطلوبیت‌های اقتصادی تقلیل داده نمی‌شود و در کنار آن سایر جنبه‌های انسانی نیز مورد توجه و تمرکز نیز هست. مفهوم توسعه نیز با توجه به دیدگاه جدید، فهم و تبیین می‌شود. اگر نگاه سنتی به توسعه، آن را با رشد اقتصادی تبیین می‌‌کند، امروزه نگاه ترکیبی و چندوجهی در فهم توسعه غلبه دارد، که سهم عوامل و ارزش‌‌های غیرمادی را در بهزیستی و رفاه افراد و جامعه برجسته می‌سازد. از جمله این عوامل فرامادی و فرااقتصادی می‌توان به روابط خانواده، تعاملات و سرمایه اجتماعی، خدمات اجتماعی و رفاهی، رضایت از زندگی، نشاط اجتماعی، اشتغال، وضعیت آموزش، آزادی‌‌های مدنی و ... اشاره کرد که همگی زیر چتر توسعه اجتماعی و بهزیستی فردی و اجتماعی جای می‌گیرند (وب و ویلز، 2012).

توافق پذیرفته شده‌ای بر سر تعریف مفهوم «توسعه اجتماعی» وجود ندارد و هر کدام از صاحب‌ نظران حوزه اجتماعی و توسعه آن را با مؤلفه‌‌ها و شاخص‌های مختلفی تعریف کرده‌ اند. اولین تحقیق‌ رسمی توسط پایوا (1977) نشان داد که توسعه اجتماعی به معنای «توسعه ظرفیت مردم است تا به طور پیوسته برای رفاه خود و جامعه خود کار و تلاش کنند». ساین و آسپالتر(2008) تعلق دارد که توسعه اجتماعی را به عنوان تغییر هدایت شده و برنامه ریزی شده می‌دانند که «مردم را قانع می‌سازد تا به شادی‌ها، حس رضایتمندی و زندگی مسالمت‌ آمیز بیشتری دست یابند».

«شاخص پیشرفت اجتماعی» یکی از شاخص‌هایی است که با فراتر رفتن از دیدگاه‌های اقتصادی، رویکرد اجتماعی و انسان‌ محور به توسعه دارد و از سال 2013 وضعیت پیشرفت و توسعه اجتماعی کشورها را بر حسب مؤلفه‌های اجتماعی بررسی و رتبه‌ بندی می‌کند. در این یادداشت کوتاه، سعی شده تا وضعیت کشور ایران از نظر شاخص پیشرفت اجتماعی بین سال‌‌های 2014 تا 2016 و با استناد به گزارش‌‌های منتشر شده، مورد بررسی قرار گیرد.

شاخص پیشرفت اجتماعی

«شاخص پیشرفت اجتماعی» شاخصی است که با دیدگاه اجتماعی و انسان‌ محور وضعیت توسعه و پیشرفت کشورها را اندازه‌ گیری می‌کند. این شاخص توسط سازمان غیرانتفاعی ضروت پیشرفت اجتماعی هر ساله گزارش می‌شود. این سازمان غیرانتفاعی در سال 2012 در امریکا ثبت شده است و اولین گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی در سال 2013 برای 50 کشور تدوین و منتشر شد که کشور ایران شامل این گزارش نمی‌شد. در حال حاضر این شاخص 99 درصد از جمعیت جهان از 133 کشور را پوشش می‌‌دهد. هم ‌اکنون 3 گزارش، مربوط به سال‌های 2014، 2015 و 2016 در سایت موجود است که به طور کامل وضعیت کشورها را با هم مقایسه و رتبه‌ بندی کرده است.

 مهم‌ترین مسئله و در واقع ایده اصلی گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی این است که دیگر تولید ناخالص داخلی و دیگر سنجه‌های اقتصادی نمی‌تواند به عنوان معیاری کارآمد و جامع برای سنجش توسعه‌یافتگی کشورها استفاده ‌شود. به بیان دیگر سوال این است؛ آیا شاخص‌های اقتصادی اندازه‌گیری توسعه‌یافتگی کشورها مثل تولید ناخالص داخلی می‌توانند کماکان برای مقایسه‌ درجه‌ توسعه‌یافتگی و پیشرفت کشورها کارآمد باشند یا خیر؟

طبق این شاخص، «پیشرفت اجتماعی» عبارت است از «ظرفیت جامعه در برآوردن نیازهای اساسی شهروندان، ایجاد شرایطی که به شهروندان و اجتماعات محلی اجازه دهد کیفیت زندگی خویش را ارتقاء داده و تثبیت نمایند و به وجود آوردن موقعیتی است که همه افراد بتوانند به همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود دست یابند». این تعریف دربردارنده سه بعد اساسی است که در ادامه شرح آن می‌‌آید:

1- نیازهای اساسی انسانی

تغذیه و مراقبت‌‌های پایه پزشکی

آب و بهداشت عمومی

سرپناه

امنیت فردی

2- بنیان‌‌های به‌زیستن/ بهزیستی

دسترسی به دانش پایه‌ای

دسترسی به اطلاعات و ارتباطات

سلامت و تندرستی

کیفیت محیط زیست

3- فرصت‌

حقوق فردی

آزادی فردی و حق انتخاب

مدارا و ادغام

دسترسی به آموزش پیشرفته

ابعاد سه گانه پیشرفت اجتماعی خود به 12 مؤلفه و 54 سنجه تقسیم ‌بندی می‌شود که هر کدام تعاریف جداگانه دارند و از منابع مختلفی احصاء می‌شوند. نمره شاخص پیشرفت اجتماعی 0 تا 100 است. شاخص پیشرفت اجتماعی از ترکیب 54 سنجه و با امتیازدهی (صفر تا 100) بدست می‌آید. کشورها بر اساس نمره‌ کلی دریافتی رتبه‌بندی می‌شوند.

وضعیت ایران در گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی (2016- 2014)

با توجه به گزارشاتی که وضعیت شاخص پیشرفت اجتماعی در کشورها را بررسی و باهم مقایسه می‌کند، وضعیت این شاخص در ایران تشریح می‌گردد. سعی خواهد شد وضعیت شاخص پیشرفت اجتماعی به تفکیک سال‌های مختلف بررسی و تحلیل شود و رتبه ایران در منطقه با کشورهای دیگر مقایسه شود.

جدول شماره 1: وضعیت کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی

جدول شماره 1، وضعیت کشور ایران را بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی و به تفکیک ابعاد شاخص طی سال‌‌های 2014 تا 2016 نشان می‌دهد. همانطور که اطلاعات جدول فوق نشان می‌دهد، امتیاز پیشرفت اجتماعی طی سال‌‌های مذکور کمی بالاتر از متوسط است. وضعیت شاخص طی سال‌های 2014 و 2015 تقریباً مشابه است و عدد 56 از 100 را نشان می‌دهد، اما در سال 2016 این عدد به 59.45 افزایش پیدا کرده و در نتیجه بهبود نسبی حاصل شده است. بررسی ابعاد شاخص پیشرفت اجتماعی نشان می‌دهد که بعد «نیازهای اساسی انسانی» که شامل مولفه‌‌های (تغذیه و مراقبت‌های پایه پزشکی، آب و بهداشت عمومی، سرپناه و امنیت فردی) است، نسبت به بقیه وضعیت بهتری دارد و می‌توان آن را خوب ارزیابی کرد. بعد دیگر یعنی «بنیان‌‌های بهزیستی» که شامل مؤلف‌ه ای (دسترسی به دانش پایه‌ای، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستی و پایداری محیط زیست) است، کمی بالاتر از متوسط را گزارش می‌کند و بعد «فرصت ‌ها» که شامل مؤلفه‌‌های (حقوق فردی، آزادی فردی و حق انتخاب، مدارا و ادغام، دسترسی به آموزش پیشرفته) است، وضعیت بد و ضعیف را نشان می‌دهد.

جدول شماره 2: رتبه جهانی کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی  

جدول شماره 2، رتبه کشور ایران را در بین 133 کشور نشان می‌دهد که در گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی آمده است. طبق گزارش «شاخص پیشرفت اجتماعی» رتبه‌‌های 10-1 رتبه‌‌های خیلی بالا، 31-11 رتبه‌‌های بالا، 56- 32 رتبه‌های متوسط رو به بالا، 98-57 رتبه‌‌های متوسط رو به پایین و 133-99 رتبه‌های پایین محسوب می‌شوند. اطلاعات جدول نشان می‌دهد که ایران در سال 2014 با رتبه 94 وضعیت متوسط رو به پایین را در بین همه کشورها دارد. در این سال کشور نیوزلند با امتیاز 88.24 در رتبه اول و کشور چاد با امتیاز 32.60 در رتبه آخر قرار دارد. در سال 2015 رتبه ایران از بین 133 کشور برابر با 95 است. در این سال نروژ با امتیاز 88.36 در رتبه نخست و کشور جمهوری آفریقای مرکزی با امتیاز 31.42 در رتبه آخر یعنی 133 قرار دارد. سال 2016 ایران با امتیاز 59.45 در رتبه 93 جای می‌‌گیرد. در سال مذکور فنلاند با امتیاز 90.09 از 100 در رتبه نخست و جمهوری آفریقای مرکزی مشابه سال قبل با امتیاز 30.03 در رتبه آخر یعنی 133 جای گرفته است. روند طوری است که طی این سه سال رتبه ایران تغییرات چندان محسوسی نداشته و روال تقریباً ثابتی را طی کرده است و می‌توان گفت وضعیت ایران در شاخص پیشرفت اجتماعی متوسط رو به پایین است.

جدول شماره 3: وضعیت کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی به تفکیک مؤلفه‌ها

جدول شماره 3، وضعیت کشور ایران را بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی و به تفکیک مولفه‌های شاخص مذکور، طی سال‌‌های 2014 تا 2016 نشان می‌‌دهد. همانطور اطلاعات جدول نشان می‌دهد مؤلفه‌‌های «تغذیه و مراقبت‌‌های پایه پزشکی»، «آب و بهداشت عمومی» و «دسترسی به دانش پایه ‌ای» از بین تمام مولفه‌های شاخص پیشرفت اجتماعی با بازه امتیازی (96-90) وضعیت بهتری دارند و خیلی خوب ارزیابی می‌شوند. مولفه‌های «سرپناه» و «سلامتی و تندرستی» با بازه امتیازی (77-65) وضعیت نسبتاً خوبی دارند. مولفه‌های «امنیت فردی» و «آزادی فردی و حق انتخاب» نیز وضعیت متوسطی را دارند اما وضعیت مؤلفه‌های «دسترسی به اطلاعات و ارتباطات»، «کیفیت محیط زیست»، «مدارا و ادغام» و «دسترسی به آموزش پیشرفته» وضعیت بد و ضعیفی را در بین مؤلفه‌‌ها دارند. مؤلفه «حقوق فردی» که شامل سنجه‌های (حقوق سیاسی، آزادی بیان، آزادی گردهمایی و تجمعات، آزادی جنبش‌ها و حقوق مالکیت خصوصی) است با امتیاز تقریباً 6 از 100 وضعیت بسیار بد و ضعیفی دارد. بررسی امتیازها نشان می‌‌دهد که طی 3 سال اخیر تغییرات چندان محسوسی در ارتباط با وضعیت مؤلفه‌ها پیش نیامده است. البته گفتنی است مؤلفه‌‌های «دسترسی به اطلاعات و ارتباطات»، «کیفیت محیط زیست» و تا حدودی «امنیت فردی» طی سال‌‌های مذکور رشد قابل توجهی داشته‌‌اند.

وضعیت و جایگاه کشور ایران در سال 2014 بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی در منطقه چندان مناسب نیست و از بین 12 کشور منطقه (امارات، کویت، ترکیه، عربستان، اردن، لبنان، آذربایجان، مصر، عراق، پاکستان و یمن) با امتیاز 56.65 در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 72.92 و رتبه آخر به یمن با امتیاز 40.23 اختصاص دارد.

وضعیت کشور ایران در سال 2015 بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی در منطقه جایگاه کشور ایران چندان مناسب نیست و از بین 13 کشور منطقه (امارات، کویت ترکیه، عربستان، اردن، لبنان، آذربایجان، مصر، عراق، پاکستان، یمن و افغانستان) ، با امتیاز 56.82 در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 72.79 و رتبه آخر به افغانستان با امتیاز 35.40 اختصاص دارد.

در سال 2016 هر چند وضعیت کشور ایران به طور نسبی در شاخص پیشرفت اجتماعی با امتیاز 59.45 نسبت به سال 2014 و 2015 بهبود پیدا کرده اما جایگاه چندان مطلوبی را در منطقه ندارد و از بین 13 کشور منطقه، همچنان در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 73.69 و رتبه آخر به افغانستان با امتیاز 35.89 اختصاص دارد.

جمع‌‌بندی

شاخص «پیشرفت اجتماعی» یکی از شاخص‌‌های توسعه است که در قالب نگاه اجتماعی به آن، و در نقد دیدگاه‌های رایج اقتصادی و توجه صرف به تولید سرانه ناخالص داخلی، هر ساله گزارشی از وضعیت اجتماعی کشورهای جهان ارائه می‌دهد. بررسی وضعیت توسعه اجتماعی کشور ایران با توجه به گزارش‌‌های ارائه شده بین سال‌های 2014 تا 2016 نشان می‌دهد که رتبه ایران در بین کشورهای جهان چندان مناسب نیست. این وضعیت در مقایسه با کشورهای منطقه هم صادق است. کشور ایران با بازه امتیازی (60-55) از 100 طی سال‌‌های مذکور وضعیت متوسطی را به لحاظ شاخص‌‌های توسعه اجتماعی داشته و در مقایسه با سایر کشورهای جهان و نیز در منطقه در سطح متوسط رو به پایین جای می‌گیرد.

گفتنی است مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، ایسپا) در سال 1393 طرح پژوهشی، تحت عنوان «بررسی کیفیت زندگی مردم ایران بر اساس پرسشنامه سازمان بهداشت جهانی» را در سطح ملی و با نمونه 10160 نفر انجام داد، که در آن امتیاز شاخص کیفیت زندگی مشابه شاخص پیشرفت اجتماعی عدد 56.8 از 100 را نشان می‌دهد که قابل توجه است.

به طور کلی، این وضعیت بیانگر آن است کشور در حوزه اجتماعی توسعه ‌یافته نیست و از معیارهای جهانی و در مقایسه با سایر کشورها عقب است. از این رو باید در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ ریزی‌ها و در قالب برنامه‌‌های توسعه در کنار جنبه اقتصادی، به جنبه‌های اجتماعی هم توجه جدی شود. گفتنی است که در کنار توجه به توسعه در سطوح کلان و ملی و نیز منطقه‌ای، باید به «توسعه محلی» که نزدیک‌ترین سطح توسعه به مردم است و قرابت فراوانی با ابعاد و شاخص‌‌های اجتماعی و فرهنگی دارد، توجه خاص و ویژه‌ای صورت گیرد.

منابع:

یاگونبر، گری و همکاران(1387)، نظریه جامع توسعه اجتماعی، ترجمه مسعود آریایی­نیا، چاپ شده در توسعه اجتماعی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

Paiva, J. F. X. (1977, June). A conception of social development.  Social Service Review, pp. 327-336.

Singh, Surendra and Aspalter Christian (2008), Debating Social Development: Strategies for Social Development. Taiwan, Casa Verde Publishing.

Webb, Dave and Wills-Herrera, Eduardo (2012) Subjective Well-Being and Security, London, Springer.