افخمی: مناظره شبیه مسابقه فوتبال است/ اسدی: مصاحبه به جای مناظره

در حالی رسانه ملی سومین تجربه خود را از پخش مناظرات تلویزیونی نامزدهای انتخاباتی پشت سرمی‌گذارد که جو فضای سیاسی حاکم بر کشور در هر دوره، این مناظره‌ها را با سبک و سیاق متفاوتی رقم زده است. کسی مناظره‌های سال 88 را از خاطر نمی‌برد که چگونه دو قطب شدیدی میان اصولگرایان و اصلاح‌طلبان شکل گرفت و جذابیت آن مناظره‌ها، صحنه‌های متفاوت‌تری را در خیابان‌های تهران رقم زد.

به گزارش عطنا به نقل از روزنامه صنعت جهان؛ ملیحه اسناوندی- سبا محسنی نژاد- برگزاری نخستین مناظره نامزدهای دوازدهمین دوره ریاست‌جمهوری با سبک و سیاقی که جمعه گذشته از رسانه ملی پخش شد با اما و اگرهای زیادی همراه بود. این مناظره‌ها نشان داد چرا مخالفان دولت بعد از خبر بخش برنامه‌های مناظره به صورت ضبط‌شده گریبان پاره کردند که دولت نمی‌خواهد خودش را در معرض اتهام قرار دهد‌ درحالی که در همان زمان رئیس دولت یازدهم نیز خود‌ یکی از معترضان به مسئولان برگزارکننده انتخابات در این موضوع بود. درحالی که مناظره‌ها فرصتی برای بازگویی برنامه‌های جزیی کاندیداها در دولت است. اما همان مناظره نشان داد که نامزدهای اصولگرا به جای آنکه فرصت را مغتنم شمرده و برنامه‌های خود را بازگو کنند، این مناظره را به محفلی برای وارد کردن ضربه‌های متعدد به دولت تبدیل کردند تا خودشان را در سایه اتهامات به دولت پنهان کنند و در نهایت هم به کلی‌گویی‌های خودشان بپردازند. با وجود آنکه تقریبا مناظره چندین ساعت به طول انجامید اما وقت کم برای پاسخگویی نامزدهای انتخاباتی تنها فرصت اتهام‌زنی را برای رقبا فراهم کرد و این مناظره نشان داد نمی‌تواند کارکرد اصلی خود را در صحنه انتخابات بازی کند. روزنامه «جهان‌صنعت» در گفت‌وگویی با فعالان رسانه‌ای به این سوال پاسخ داده که آیا برگزاری مناظره‌ها با ساختار و شکل فعلی می‌تواند شیوه مناسبی برای تضارب آرا باشد؟

در حالی رسانه ملی سومین تجربه خود را از پخش مناظرات تلویزیونی نامزدهای انتخاباتی پشت سرمی‌گذارد که جو فضای سیاسی حاکم بر کشور در هر دوره، این مناظره‌ها را با سبک و سیاق متفاوتی رقم زده است. کسی مناظره‌های سال 88 را از خاطر نمی‌برد که چگونه دو قطب شدیدی میان اصولگرایان و اصلاح‌طلبان شکل گرفت و جذابیت آن مناظره‌ها، صحنه‌های متفاوت‌تری را در خیابان‌های تهران رقم زد. در آن زمان مردم انتخاب خود را از میان نامزدهای انتخاباتی کرده بودند و آنچه باقی مانده بود دفاع نامزدها از برنامه‌هایشان بود. قرارگیری دوبه دو نامزدها در برابر هم این فرصت را ایجاد می‌کرد که هر کدام در صورت اتهام زنی امکان پاسخگویی و رد اتهام را داشته باشد، البته این شیوه چندان به مذاق مسئولان خوش نیامد و تصمیم گرفتند شیوه مناظره‌ها را تغییر دهند. از این رو بود که مناظره‌های سال 92 با حضور هشت نامزد انتخاباتی برگزار شد. اما از آن جهت که برخی از کاندیداها در سال 92 برای سهم‌خواهی آمده بودند بیشتر به تشریح برنامه‌های خود پرداختند تا اتهام‌زنی‌ اما مناظره امسال با حضور شش نامزد درحالی برگزار شد که کفه سنگین حضور رئیس‌جمهور در میان نامزدها، شرایط را برای مخالفانش فراهم کرده تا به جای بیان برنامه‌های خود دست به اتهام‌زنی به دولت بزنند و در نهایت برنامه ویژه‌ای برای خودشان اعلام نکنند. از آن سو، تعیین زمان دو تا سه دقیقه برای پاسخگویی به سوالات نامزدها نه تنها کمکی به تبیین برنامه‌های آنها نمی‌کند بلکه فرصت پاسخگویی را هم از آنها می‌گیرد.

مناظره شبیه مسابقه فوتبال است

حسین افخمی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با انتقاد از شیوه آزاد برگزاری مناظرات در هفته گذشته گفت: «آن چیزی که عرف جهانی برای برگزاری مناظرات است و از آمریکا شروع شده این است که مناظرات در مرحله نهایی برگزار می‌شود و معمولا بین دو نامزد اصلی هست. مناظره‌ها در سال‌های گذشته گاه با دو یا هشت نفر برگزار شده و الان شش نفره است. در کارزار انتخابات برنامه‌های متعددی از تلویزیون برای نامزدهای انتخاباتی بخش می‌شود که به حدود 1400 ساعت می‌رسد و کاندیداها برنامه‌ها و نقدهایشان را به اطلاع عموم می‌رسانند. این برنامه‌ها هر کدام ویژگی خاص خودش را دارد.

مناظره‌ها در این دوره اگر با همین شکل جلو برود چندان تاثیری در افزایش مشارکت نخواهد داشت. مشارکت وقتی با مناظره‌ها بالا می‌رود که در تصمیم‌گیری بتواند سریع و صریح به مخاطب کمک کند. با این شکل مناظره مخاطب نمی‌تواند تصمیم‌‌گیری خاصی انجام دهد چون باید بین شش نفر انتخاب کند نه دو نفر.

اما ویژگی اصلی مناظره این است که مثل مسابقه فوتبال و رینگ کشتی بین دو نفر است و از این جهت بیشتر شبیه مسابقه است. افراد در آغاز مناظره دوست دارند از یکی از کاندیداها حمایت کنند و بیننده با این هدف پای تلویزیون می‌نشیند که ببیند قهرمانش چه می‌گوید. بنابراین تماشاگر برنامه از قبل انتخاب خود را کرده و اینگونه نیست که مناظره تعیین‌کننده باشد که نتیجه انتخابات را تغییر دهد. فقط ممکن است روی رای‌دهنده‌های اولی تاثیر بگذارد و‌گرنه گروه‌های سنی بالاتر معمولا انتخاب خودشان را قبلا انجام می‌دهند.

چند تاثیر را می‌توان برای مناظره در نظر بگیریم؛ مناظره باورهای هواداران نامزدها را تقویت می‌کند و دوم اینکه ممکن است تغییری در باور افراد به وجود آورد که این احتمال خیلی کم است و درصد کمتری از افراد تغییر عقیده می‌دهند و گروه سوم هم کسانی هستند که اصلا تصمیم نگرفته‌اند به کدام نامزد رای دهند. البته مناظره تاثیر ثانویه هم دارد که بازتاب آن در رسانه‌هاست. افکار عمومی و گفت‌وگوهای بین فردی می‌تواند در محافل عمومی باعث تصمیم نهایی رای‌دهندگان شود.»

نبود ساختار سیاسی مناسب

افخمی نبود ساختار سیاسی مناسب در کشور را علت سرگردانی مردم در انتخابات و مناظر‌ه‌ها دانست و گفت: «در مناظره‌ها نامزدهای انتخاباتی ترجیحا باید دو نفر باشند. این را در نظر بگیرید که وقتی شش نفر در مناظره هستند مخاطب به دنبال دو نفر رقیب اصلی می‌گردد و آن چهار نفر دیگر را فرعی فرض می‌کند و در هنگام مناظره دیگر رقبا افراد به خودشان استراحت می‌دهند و به دنبال کار خود می‌روند. در کشور ما به علت فقدان نظام حزبی هم کاندیداها و هم رای‌دهندگان برای تصمیم‌گیری مشکل دارند. مشکل دوم این است که برای مناظره‌ها باید براساس وزن افراد در عرصه سیاست زمان در تلویزیون تعیین شود در حالی که عمدتا براساس قرعه‌کشی این کار را انجام می‌دهند و زمان را مساوی تقسیم می‌کنند که مشکلی ایجاد نشود.

افراد در آغاز مناظره دوست دارند از یکی از کاندیداها حمایت کنند و بیننده با این هدف پای تلویزیون می‌نشیند که ببیند قهرمانش چه می‌گوید. بنابراین تماشاگر برنامه از قبل انتخاب خود را کرده و اینگونه نیست که مناظره تعیین‌کننده باشد که نتیجه انتخابات را تغییر دهد. فقط ممکن است روی رای‌دهنده‌های اولی تاثیر بگذارد و‌گرنه گروه‌های سنی بالاتر معمولا انتخاب خودشان را قبلا انجام می‌دهند.

در حالی که از نظر مخاطب وزن افراد متفاوت است. شما اگر مسابقه فوتبال هم تماشا کنید می‌بینید مسابقه دو تیم اصلی موجب می‌شود که ورزشگاه آزادی پر شود ولی برای تیم‌های دسته دوم و سوم همه به استادیوم نمی‌روند. شکل مناظره‌ها در برخی کشورها اینگونه است که افراد به دسته یک، دو و سه تقسیم می‌شوند و برنامه‌های تلویزیونی زمان را براساس رای دوره قبل نامزد ها محاسبه می‌کند. ما چون این هویت‌ها را نداریم و مشخص نیست وزن افراد در عرصه سیاست چقدر است نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم.

تنها اتفاقی که این دوره افتاده این است که دو نفر از کسانی که نامزد این دوره هستند خودشان در حکومت هستند و چهار نفر دیگر نقش اپوزیسیون را دارند و می‌خواهند قدرت را بگیرند و جایگزین شوند. فرق مناظره چهار سال گذشته با امسال در این است که رئیس‌جمهور در مقابل مخالفان نبود و همه به طور مساوی در رقابت بودند در حالی که در مناظره هفته گذشته از این نظر نابرابر بود.»

سرگردانی مخاطب بین تعداد زیاد نامزدها

استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی درباره مناظره‌های سال 88 در مقایسه با مناظره‌های امسال گفت: «مناظره‌های سال 88 دو نفر بودند که حضور آن دو نفر معنی‌دار بود و مردم هم یا طرفدار این طرف بودند یا آن‌طرف. اما امسال تماشگر بین شش نفر سرگردان است و در نهایت خودش انتخاب می‌کند و سعی می‌کند حرف همه را گوش کند. اما بازتابی که من نسبت به مناظره هفته گذشته گرفتم این بود که به جای اینکه یک تصویر یا دو تصویر باشد پنج تصویر در مناظره وجود دارد و این انتخاب را سخت‌تر کرده است.» وی درباره میزان تاثیر مناظره‌ها هم در مشارکت سیاسی مردم اظهار داشت: «مناظره‌ها در این دوره اگر با همین شکل جلو برود چندان تاثیری در افزایش مشارکت نخواهد داشت. مشارکت وقتی با مناظره‌ها بالا می‌رود که در تصمیم‌گیری بتواند سریع و صریح به مخاطب کمک کند. با این شکل مناظره مخاطب نمی‌تواند تصمیم‌‌گیری خاصی انجام دهد چون باید بین شش نفر انتخاب کند نه دو نفر. مناظره‌ها در این دوره کمتر موضوع محور و سیاست‌محور بود و بیشتر حول شخصیت‌ها دور می‌زند.»

مصاحبه به جای مناظره

عباس اسدی، فعال رسانه در خصوص ساختار برگزاری یک مناظره گفت: «مناظره به معنای جدل کردن دو نفر درباره یک موضوع است تا هریک با آوردن استدلال منطقی حرف خود را به کرسی بنشاند و به دیگری بقبولاند که نگاه و نظرش درباره موضوع مورد بحث غیرمنطقی و نادرست است. این استاد دانشگاه تاکید کرد: در ساختار مناظره دو کاندیدا از دو طیف مختلف در باب موضوعی در نگاه مخاطبان صحبت می‌کنند و هرکدام بحث‌های خود را در معرض مخاطبان قرار می‌دهند و مخاطبان نیز در آخر تصمیم می‌گیرند که دیدگاه کدام فرد را قبول کنند.» اسدی ادامه داد: «در یک مناظره هر یک ازدو طرف حرف خود را با استدلال و منطق، اسناد و مدارک و با استفاده از قوه ناطقه خود باید با صلابت مطرح کنند تا طرف مقابل را به حاشیه برانند و حرف خود را از نظر مخاطب بحق جلوه دهند. اسدی تصریح کرد: البته مخاطب خودش می‌فهمد کدام استدلال درست یا نادرست است چرا که در یک مناظره یکی در حالت ضعف قرار می‌گیرد و دیگری در مقام بالادستی یا قدرت.»

وی با توجه به برگزاری اولین مناظره تلویزیونی کاندیدای ریاست‌جمهوری گفت: «هفته پیش شاهد برگزاری یک مناظره چند نفره و به صورت گروهی بودیم که این تعدد حضور کاندیدا نمی‌تواند معنای مناظره داشته باشد و بیشتر به شبه‌مناظره شبیه است و این عقبگردی برای ما و بدعتی جدید در حوزه رسانه بود. در همه کشورهای دنیا در حوزه ارتباطات رسانه‌ها و کارکردشان پیشرفت می‌کنند اما ما متاسفانه عقبگرد داریم.»

یکی از موفق‌ترین مناظره‌ها مربوط به الجزایر است که آسان فیصل آن را انجام می‌دهد. به این شکل که یک بحث را در حضور طیف‌های مختلف مطرح می‌کنند و مجری هم در آن نقش دارد و نکته‌ای را مطرح می‌کند تا مناظره داغ‌تر شود البته ممکن است افراد از حالت تعادل هم خارج شوند و توهینی هم مطرح شود اما فلسفه مناظره همین است یعنی با هر روشی که می‌توانید حرف خود را ثابت کنید تا جایی که طرف مقابل تسلیم شود

اسدی ادامه داد: «مناظره‌ای که برگزار شد یک مصاحبه گروهی بود، مصاحبه‌کننده سوال می‌پرسید و 6 نفرپاسخ می‌دادند و این مصاحبه یک به چند بود که امروز کارآیی خود را ندارد و البته در حد همان مصاحبه هم این شکل برگزاری اصولی نبود چون وقت به اندازه کافی به افراد داده نمی‌شد تا موضوع را به درستی بشکافند و تحلیل کنند و حق و حقوق کاندیدا و مخاطبان نیز ضایع شد و این آب بستن به اینگونه برنامه‌هاست.»

عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: «در مناظره مجری برنامه موضوعی را مطرح می‌کند و دو طرف مناظره‌کننده نظرشان را راجع به آن موضوع به صورت مستند یا غیرمستند بیان می‌کنند و بحث بین دو طرف رد وبدل می‌شود. در این حین مجری زمان را هم درنظر می‌گیرد و تقسیم کار را انجام می‌دهد و البته نمی‌گذارد بحث هم از محور خود خارج شود و اجازه ورود کاندیدا به حاشیه‌های بی‌ربط را نمی‌دهد. بنابراین مجری هدایت‌کننده بحث، نگهدارنده زمان است که با طرح یک سوال اساسی نکته‌سنجی کرده و بحث‌ها را داغ می‌کند و مخاطب را تاآخرین لحظه پای تلویزیون می‌کشاند.»

وی ادامه داد: «یکی از موفق‌ترین مناظره‌ها مربوط به الجزایر است که آسان فیصل آن را انجام می‌دهد. به این شکل که یک بحث را در حضور طیف‌های مختلف مطرح می‌کنند و مجری هم در آن نقش دارد و نکته‌ای را مطرح می‌کند تا مناظره داغ‌تر شود البته ممکن است افراد از حالت تعادل هم خارج شوند و توهینی هم مطرح شود اما فلسفه مناظره همین است یعنی با هر روشی که می‌توانید حرف خود را ثابت کنید تا جایی که طرف مقابل تسلیم شود.»

اسدی گفت: «در مناظره نباید سوال‌ها را از قبل مطرح کرد اما در مناظره هفته پیش سوال‌ها به کاندیداها داده شده بود و آنها با آمادگی کامل آمده بودند و از این نظر ما شاهد برگزاری یک مصاحبه خنثی بودیم.»

وی ادامه داد: «سوال‌ها و نحوه پرسیدن آنها و حتی برگزاری قرعه‌کشی هیچکدام از اعتدال برخوردار نبود و این رفتار غیرارتباطی در هیچ جای دنیا قابل پذیرش نیست چرا‌که غیرآکادمیک است و به‌صورت کلیشه‌ای برگزار شد که فقط هم می‌تواند در کشور ما شکل بگیرد.»وی در خصوص علت برگزاری این مناظره با این ساختار گفت: «کسانی که در دولت هستند رسانه‌ها را وادار کردند تا با آنها همراه شوند. نبود استقلال حرفه‌ای و وابستگی مالی و اقتصادی رسانه به دولت باعث شکل‌گیری این نحو مناظره می‌شود.» اسدی ادامه داد: «این اولین بار نیست که دولت در مناظره دخالت می‌کند بلکه در انتخاب مجری هم این دخالت وجود داشته است.

وقتی دولت در امور رسانه دخالت می‌کند معلوم است چنین محصولی بیرون می‌آید، همان‌طور که ادعای آزادی بیان را داریم باید انتخاب مجری هم آزادانه باشد و نگذارند نظرشان غالب شود.» وی تاکید کرد: «برای اجرای مناظره بهتر است از رسانه‌های غربی و اروپایی الگوبرداری شود تا بدعت‌های جدیدی گذاشته نشود که در آینده تاثیر منفی بگذارد.»با وجود اعتراضات گسترده نامزدهای انتخابی نسبت به شیوه اجرای مناظره‌ها به نظر می‌رسد مسئولان برگزارکننده باید به جای دنبال کردن فضای محافظه‌کارانه که خیال خودشان را در قبال سخنان کاندیداها راحت می‌کنند به دنبال فضایی باشند تا نامزدهای ریاست‌جمهوری هم بتوانند حرف‌های خودشان را بزنند و هم از برنامه‌های خود دفاع کنند. رویکرد صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران طی مناظره گذشته نشان داد آنها درباره موضع‌گیری و ابراز عقیده نامزدان، محافظه‌کاری شدیدی دارند.