لزوم 5 مرحله برای ذکر منبع / تاثیر جنسیت بر اعتبار منبع

عباس اسدی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در کارگاه «منبع‌نویسی در رسانه‌ها» به پنج هدف از منبع‌نویسی پرداخت و گفت: از طریق منبع‌نویسی بار حقوقی و مسئولیت حقوقی آن موضوع را از گردن خود برمی‌داریم.

به گزارش عطنا، در کارگاه آموزشی که در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد، عباس اسدی، عضو هیئت علمی دانشگاه در سخنانی اهداف منبع‌نویسی را چنین عنوان کرد: «مستندسازی»، «متقاعدسازی» مخاطب، «نفوذ در مخاطب»، «وادار کردن مخاطب به تغییر دادن باورها و گرایش‌های خود» و نیز در آخر «وابسته نگه داشتن مخاطب» به یک رسانه اهداف و مراحل اصلی منبع‌نویسی برای یک گزاره هستند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه یکی از اهداف ذکر منبع «مستندسازی» است، گفت: از طریق منبع‌نویسی بار حقوقی و مسئولیت حقوقی آن موضوع را از گردن خود برمی‌داریم.

اسدی در توضیح مرحله دوم اظهار کرد: مرحله «متقاعدسازی مخاطب» یعنی به مخاطب می‌گوییم که موضوع نوشته شده از منبع خاص و معتبری است که می‌توان آن را پذیرفت.

او ادامه داد: زمانی‌که که بتوانیم در مخاطب نفوذ و او را متقاعد کنیم تا در گرایشش تغییر ایجاد شود او را به رسانه خود معتاد می کنیم، بدین معنا که مخاطب سعی می‌کند همیشه مطالب آن رسانه را پیگیری کند.

او با اشاره به سه عامل که باعث تغییر گرایش در مخاطب می‌شود، خاطرنشان کرد: نخستین عامل تلاش برای اعتماد مخاطب به منبع است که این اعتماد به منبع از طریق استفاده از نظر متخصصان و منابع موثق در متن افزایش پیدا می‌کند.

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در توضیح عامل‌های دیگر هم اضافه کرد: عامل دوم  که می‌تواند گرایش افراد را تغییر دهد، «جاذبه منبع» است، هر چقدر که یک منبع جذاب باشد به همان اندازه فرد آن را می‌پذیرد، به عنوان مثال در آگهی‌های بازرگانی از افراد خوش‎‌چهره و جذاب استفاده می‌شود.

اسدی عامل سوم را «قدرت منبع» دانست و تاکید کرد: هر چقدر یک منبع قدرتمند باشد به همان اندازه در نفوذ به مخاطب و تغییر نگرش مخاطب تأثیرگذار است.

جایگاه منبع در رسانه کجاست؟

از دیدگاه اسدی روزنامه‌نگار باید دارای دانش و بینش ژورنالیستی باشد که اگر روزنامه‌نگار فاقد این دانش و بینش باشد و نتواند اهمیت و جایگاه منبع را در رسانه‌ها درک کند نمی‌تواند به لحاظ حرفه‌ای پیشرفت کند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه داد: یکی از راه‌های پیشرفت در فعالیت‌های حرفه‌ای و ژورنالیستی شناختن جایگاه منبع در رسانه است که باعث عینیت بخشیدن به خبر می‌شود، با این حال منابع خبری ما متنوع و متفاوت است و ممکن است از چندین منبع، خبر دریافت کنیم.

اسدی با اشاره به انواع منابع خبری اظهار کرد: از انواع منابع خبری می‌توان به خود خبرنگاران و نویسندگان تحریریه اشاره کرد، یعنی در یک رسانه خبرنگاران خودشان مطالعه، آگاهی، مشاهده و تجربه دارند و می‌توانند در مورد یک موضوع اطلاعات بیشتری داشته باشند.

او ادامه داد: از دیگر منابع خبری مطالب ارسالی از سوی خبرنگاران ثابت است، مطالبی که از طرف همکاران غیرمستقیم، یعنی کسانی که به صورت دائمی کار نمی‌کنند و به نوعی خبرنگار آزاد هستند، به دست می رسد، همچنین اخبار و تفاصیل خبرگزاری‌های داخلی و خارجی، اعلامیه‌ها و اخبار دولتی  که از طریق روابط عمومی‌ها منتشر می‌شوند، اطلاعات دریافت‌شده از طرف انجمن‌ها، جمعیت‌ها، احزاب، اصناف و یا حتی افراد عادی، اخبار و مقالات اقتباس شده از نشریات خارجی و داخلی، اخبار رادیو و تلویزیون که در کشور ما از این منابع کمتر استفاده می‌شود، از دیرگ منابع هستند البته به نظر می رسد بیشتر منابع خبری ما اطلاعیه و اعلامیه‌های روابط عمومی است.

همچنین از دیگر منابع خبری، نشریات سفارت‌خانه‌ها را می توان نام برد که در صورت کار در زمینة ای مثل حوزه سازمان ملل می‌توان از نشریه آن استفاده کرد که دارای اطلاعیه است و قابلیت استفاده شدن دارد.

او با اشاره به مطالب ارسالی توسط خوانندگان به عنوان منبع، هم گفت: خواننده نظر خود را راجع‌به یک موضوع از طریق ایمیل، نامه، عکس و یا کامنت‌گذاری انجام می‌دهد.

اسدی اعتبار منبع از «کامنت» را چنین عنوان کرد: گاهی شما خبر را می‌نویسید و کامنت‌هایی بر خبر شما نوشته می‌شود که به عنوان منبع خبری محسوب می‌شود که می‌توانید کامنت‌ها را جمع‌آوری و از این کامنت‌ها گزارش تهیه کنید.

استاد روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه به آرشیو‌ها و کتابخانه‌ها به عنوان منابع خبری اشاره و بیان کرد: آرشیو مطبوعات و رسانه‌ها، کتابخانه‌ها، مطالب فیلم‌ها و سریال‌ها  می‌توانند جزو این دسته قرار گیرند.

اسدی در توضیح «مطالب فیلم‌ها به‌عنوان منبع خبری» اضافه کرد: به عنوان مثال، شما برای تماشای یک فیلم سینمایی به سینما می‌روید و در آنجا متنی می‌بینید و یا خود این فیلم را خلاصه و در قالب خبر منتشر می‌کنید و یا حتی آن را نقد می‌کنید که همه این محتواها می‌توانند به عنوان منبع خبری مورد استناد قرار گیرند.

«خوداستنادی» به عنوان منبعی مهم

او با بیان این‌که در میان منابع خبری منابع «خوداستنادی»، منابعی مهم و با ‌ارزش است، اظهار کرد: این منابع همان خبرنگار رسانه است و خوداستنادی زمانی اتفاق می‌افتد که یک خبرنگار در آن حوزه شهرت داشته باشد، به عنوان مثال هواپیمایی سقوط کرده و یا اتفاقی افتاده است که خبرنگار خود از محل حادثه بازدید و نوشته‌های خود را منتشر می‌کند، یعنی خبرنگار به خودش استناد می‌کند که اگر شهرت هم داشته باشد می‌تواند این موضوع را در میان افراد جا بیندازد.

این نویسنده در بخش دیگری از نشست با بیان اینکه هویت منابع رسانه‌ای به دو صورت رسمی و غیر‌رسمی طبقه بندی می شود، گفت: هویت افرادی که در قالب کارشناس ظاهر می‌شوند، رسمی است و از ویژگی‌های آن‌ها این است که برای مصاحبه کردن باید به دفتر و یا محل کار او بروید و اظهار نظر آنها تخصصی است.

اسدی درباره منابع رسمی ادامه داد: اظهار‌نظری که کارشناسان رسمی در مورد یک موضوع می‌کنند قابل اعتنا و قابل دسترسی‌ بوده و نیز برای نشریه بار حقوقی دارد، یعنی اگر کسی بخواهد می‌تواند از آن روزنامه یا از آن کارشناس شکایت کند.

او درباره هویت منابع غیررسمی هم اظهار کرد: منابع غیررسمی، شاهدان عینی هستند چون دارای جا و مکان ثابتی نیستند، به عنوان مثال شما به خیابان می‌روید و می‌خواهید در مورد آلودگی هوا، بارش برف و یا سرمای هوا گزارشی تهیه کنید، شخصی را در خیابان می‌بینید و از او مصاحبه‌ای می‌گیرید و شخص می‌رود و دیگر نمی‌توانید آن را پیدا کنید، در این صورت، اظهار نظر آن‌ها تخصصی و قابل دسترسی نیست و نمی‌توان به آن‌ها مراجعه کرد.

اسدی با اشاره به مشکلات منابع خبری و با بیان اینکه گاهی ممکن است منابع خبری برای ما دردسر‌ساز باشند، افزود: همیشه این منابع برای ما مفید نیستند به این صورت که بعضی از منابع امکان دارد در راستای فریب خبرنگار عمل کنند، به عنوان مثال خبرنگاری که شهرت بالایی به دست‌آورده و به دلیل مطالب انتقادی که می‌نویسد در زمینة کاری‌اش همه او را می‌شناسند، ممکن است یک سازمان یا فرد با دادن اطلاعات غلط، او را بی اعتبار کند، به این شکل که او این خبر را منتشر می‌کند، اما بعد از چند روز آن منبع خبر را تکذیب می‌کند و اعتبار آن خبرنگار و رسانه زیر سؤال می‌رود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در بخش دیگر سخنان خود، با پرداختن به موضوع جنسیت منابع تصریح کرد: از این جهت که جنسیت منابع بر تأثیرگذاری خبر بر مخاطب مؤثر است، از اهمیت بالایی برخوردار است، همچنین تحقیقات نشان داده‌است که اگر جنسیت یک منبع مؤنث باشد حرف او را بیشتر از حرف یک مرد می‌پذیرند.

او با بیان اینکه یکی از مشکلاتی که در منبع خبری وجود دارد شهرت خبرنگار است، گفت: گاهی خبرنگاری که از شهرت بالایی برخوردار و در کار خود مهارت داشته است توسط یک سازمان و یا یک فرد امنیتی خریده می‌شود و به او رشوه می‌دهند که اطلاعاتی را منتشر کند که حقیقت ندارد.

اسدی دسترسی به منابع خبری را مستقیم و غیرمستقیم برشمرد و افزود: دسترسی مستقیم یعنی فرد به صورت مستقیم و بدون واسطه با یک سازمان یا نهاد در ارتباط باشد که این به میزان سابقة فعالیت خبرنگار برمی‌گردد و از دیگر عواملی که باعث می‌شود به صورت مستقیم به منابعی دسترسی داشته باشیم، میزان ارتباطات شخصی با آن منابع است، همچنین از روش‌هایی که می‌توان با آن دسترسی مستقیم به منابع را به‌وجود آورد «شگردهای حرفه‌ای» است.

این روزنامه‌نگار با اشاره به اهمیت دسترسی آزاد به اطلاعات ادامه داد: میزان وجود آزادی اطلاعات در میزان دسترسی خبرنگاران به منابع تأثیرگذار است، در حال حاضر در کشور ما می‌گویند روزنامه‌نگار‌ها آزادند که به منابع دسترسی داشته باشند درحالی‌که امکان این دسترسی در همه موارد وجود ندارد.

اسدی علت این امر را چنین عنوان کرد: در برخی موارد آزادی اطلاعات وجود ندارد یا برای گرفتن اطلاعات برخی مکان‌ها پولی است که اگر خبرنگار پول نداشته باشد مجبور می‌شود اطلاعات را از بازار سیاه تهیه کند که در این صورت هم اطلاعات غلط می‌دهند و اعتبار آن منبع خبری در رسانه از بین می‌رود.

بهترین شیوة استفاده از منبع خبر در زیر تیتر است

او با اشاره به مکان عنوان منبع در خبر، افزود: منبع خبر را می‌توانیم در چند جا مانند تیتر، آغاز خبر یا داخل خبر بیاوریم و ممکن است منبع خبری ما یکی نباشد بلکه چند منبع خبری داشته باشیم یا این‌که منابع خبری در انتهای خبر ذکر شود بنابراین بهترین شیوة استفاده از منبع خبر، زیر تیتر است.

اسدی خاطرنشان کرد: در هنگام نوشتن خبر اگر اصل را بر دو منبع متفاوت بگذاریم باعث می‌شود از صحت خبر برخوردار شویم و با آگاهی از صحت خبر آن را منتشر کنیم چراکه هیچ‌زمان نباید با پیش‌داوری به موضوع خبر نگاه کرد.

او در مورد اطلاعیه‌هایی که از طرف روابط عمومی‌ها منتشر می‌شود، هم ابراز کرد: باید به این اطلاعیه‌ها بسیار دقت کرد، زیرا بسیاری از روابط عمومی‌ها می‌خواهند اطلاعیه‌هایی را به شما بدهند و شما آنها را منتشر کنید که بعد از مدتی از آن استفاده سیاسی کنند و بسیاری از این اطلاعیه‌ها تبلیغاتی است، لذا زمانی‌که اطلاعیه را می‌خوانید نخست در نکات اصلی آن باید دقت کرد سپس توجه کنید که آن اطلاعیه و اطلاعاتی که در آن است به کدام تحقیقات اتکا دارد.

او در مورد خبر سوخته هم با ذکر نکاتی گفت: از دیگر مواردی که در اطلاعیة رسمی باید به آن توجه کنیم این است که آیا این اطلاعیه فقط به دست شما رسیده یا به دست خبرنگار دیگری هم رسیده است، اگر خبرنگاران دیگر هم به آن دسترسی پیدا کرده‌اند یعنی خبر سوخته است و شما نمی‌توانید دیگر با آن کار کنید.

او با بیان اینکه باید دقت کرد نقل قول‌های کدام مقام، محور موضوع اطلاعیه است، افزود: یکی از نکاتی که باید در اطلاعیه‌ها به آن توجه کنید این است که این که اطلاعیه‌ای که به دست شما رسیده آیا بر روی کاغذ آرم‌دار چاپ شده یا فاقد نام و نشان سازمان است و مهر و امضا دارد یا  فاقد آن است در صورتی که امضاء دارد چه کسی امضا کرده است و این که باید تاریخ صدور اطلاعیه را هم بدانید.

در پایان این نشست به پرسش‌و پاسخ اختصاص داده شد که طی آن اسدی در پاسخ به این سوال که استفاده القاب در خبر سازمانی مثل یک اطلاعیه چقدر جایز است، گفت: این کار غیرحرفه‌ای است و نباید از القابی مثل مهندس یا دکتر استفاده کرد، چراکه برای رسانه بار حقوقی داشته و استفاده از این القاب اعتبار رسانه را پایین می‌آورد، لذا بهترین کار این است که خبرنگار دوباره آن اطلاعیه را بازبینی کند و کسی که اطلاعیه را به شما می‌دهد در کار شما دخل و تصرفی نداشته باشد.