بررسی سازهای سنتی ایران

عطنا - سازهای سنتی ایران از لحاظ نواحی، جنس و شکل تولید صوت به دسته ها و انواعی تقسیم می­شوند که در این مقاله با دو مورد اول کاری نداریم. سازهای سنتی در ایران از لحاظ شکل و نوع تولید صوت به سه دسته­ی بادی، زهی و ضربی تقسیم می­شوند. ساز­های زیادی وجود دارند که در بین عامه مردم بیشتر از سایرین شناخته شده هستند مانند تار، سه تار، فلوت، نی و... اما ما می­خواهیم در این مقاله از میان هریک از انواع سازی که نام بردیم، یکی را به اختصار معرفی کنیم.

سرنا

سرنا(یا سورنا، زرنا، زورنا، سرنای) نوعی ساز بادی است که از چوب ساخته می­شود. ابتدای این ساز، استوانه ای و انتهای آن به شکل قیف است. «سور» در زبان کردی به معنای قرمز و همچنین به مفهوم مهمانی است که در این مورد کاربرد بهتری دارد. «نا» نیز به معنای نی و نای هست. این ساز از قدیم همراه دهل بوده که در ادامه به آن میپردازیم.

نواختن این ساز در اکثر نقاط ایران رایج است. سرنا از جمله سازهای کهن ایرانی است که گفته می­شود در زمان هخامنشیان از سازهای رایج بوده است. نام سرنا در رسالات موسیقی عربی و فارسی از قرن سوم تا سیزدهم دیده می­شود. فارابی آن را دارای صدایی زیرتر از دیگر انواع نای و نیز دارای هشت سوراخ روی ساز و مجموعا دوازده سوراخ دانسته است. همچنین در مفاتیح­العلوم خوارزمی، «صفاره» و «یراع» به عنوان معادل عربی سرنا آمده است. در قرون گذشته از سرنا نه تنها در جشم، بلکه در رزم هم استفاده می­کردند. به عنوان نمونه، نگاره­ای در شاهنامه شاه ­طهماسبی وجود دارد که در آن شخصی وجود دارد که در میدان جنگ درحال نواختن سازی شبیه سرناست. حضور سرنا در نقاره­ خانه­ های حکومتی اهمیت خاصی داشته و در کنار سازهای بادی دیگر، نواخته می­شده. با توجه به سفرنامه ها، رواج این ساز در دوران صفوی نیز تماما به چشم می­خورد.

اگرچه سرناهای نواحی مختلف از لحاظ ساختاری شبیه به هم هستند اما در مواردی مانند تعداد سوراخ­ها، جنس، شکل دهانه و محدوده­ی صوتی تفاوت­هایی دارند. برای نواختن سرنا از یک روش استفاده می­شود و آن هم شیوه ­ی نفس­ برگردان است که در آن نوازنده، هوا را در دهان خود ذخیره می­کند و هم­زمان با دمیدن در ساز، هوارا از بینی وارد ریه و دهان خود می­کند.

این ساز در اغلب مناطق ایران در زمان­های شادی و اعیاد استفاده می­شود اما در برخی مناطق دیگر در مواردی مانند عزاداری و سوگواری نیز از آن استفاده می­شود.

تنبور

تنبور(یا طنبور، تمبور) در دسته­ی سازهای زهی زخمه ای قرار می­گیرد که کاسه­ای نیمه­گلابی شکل به همراه سه سیم دارد، دسته­­بلند است و طول آن به 70 تا 80 سانتی­متر می­رسد. این ساز جزء سازهای عرفانی به شمار می­رود. ریشه­ی لغوی آن، از جهاتی ایرانی است که ترکیبی از کلمات دم یا دنب و بره، به معنای دم روباه است و این امر اشاره به بلند بودن دسته­ی ساز دارد. اما صحبت­هایی در رابطه با ارتباط این لغت با زبان مصری نیز شده است.

 تنبور در میان سازهای سنتی رایج ایرانی، از قدمت زیادی برخوردار است و یافته­های باستان­شناسی، این امر را اثبات می­کنند. قدیمی­ترین آنها به سال 1500 قبل از میلاد مسیح برمی­گردد که تندیسکی در شوش است و بر روی آن، شخصی را میبینیم که سازی شبیه به تنبور در دست دارد. همچنین می­توانیم به آثار ادبی ایران اشاره کنیم که در آنها کلمه­ی تنبور بکار رفته است؛ مانند منظومه درخت آسوریگ، کارنامه اردشیر بابکان، رساله خسرو قبادان و رساله بندهش. آنچه در کتاب پهلوی­نامه خسرو وردیدک مطالعه شده، سازهای رایج در آن دوران(دوران ساسانی) است که در آن به زبان پهلوی، تنبور ذکر شده است. به گفته­ی ابن­خرداذبه، نواختن این ساز در سال­های پیش از انقلاب، در ری، طبرستان و دیلم بسیار رایج بوده و در دوران اسلامی(در زمان خلافت عباسیان) نیز، تنبور جایگاه خاصی در میان سازهای سنتی داشته است. همچنین فارابی هم در کتاب«الموسیقی­الکبیر»، به شرح تنبور پرداخته و گفته است که مجانس­ترین ساز با عود، این ساز است که می­توانیم آن را به دو نوع آلت موسیقی اطلاق کنیم؛ تنبور خراسانی و بغدادی که از نظر ظاهری با یکدیگر متفاوت هستند.
 
دهل

دهل(در زبان کردی با نام­های دهول، ده هول، دیول و در سایر زبان­ها با نام داول،داوول یا تاول شناخته می­شود) از سازهاي کوبه­اي دوطرفه در کرمانشاه است که معمولا همراهي کننده سورنا است. دهل، سازي است استوانه­اي شکل و از جنس چوب که قطر قاعده استوانه بيش از ارتفاع آن ميباشد. دو رويه­ي استوانه توسط پوست گاو یا گاومیش پوشانده شده است. داراي تسمه­اي جهت آويزان کردن به شانه و ثابت نگه­داشتن دهل در هنگام نوازندگي است. تسمه به واسطه دو حلقه­ي فلزي که در دو طرف سطح چوبي تعبيه شده است، به دهل محکم ميگردد. این ساز از یک­طرف با چوب کلفتی به نام چنگال و از طرف دیگر، با چوب باریکتری به نام دیرک نواخته می­شود. هرچند که در نواحی جنوبی ایران، این ساز را با هردو دست نیز می­نوازند.

از دهل معمولا در مراسم­های شادی­آور مانند عروسی و به منظور بیان حس شادی استفاده می­شود. در نواحی مختلف کردستان، از این ساز به اشکال مختلف استفاده می­شود. حتی در برخی موارد برای عزاداری نیز مورد استفاده قرار می­گیرد. بر طبق شواهد و با تحلیل سنگ­های باستانی، قدمت این ساز به حدود 2550 سال قبل از میلاد بر می­گردد. کردها در زمان قدیم و بخصوص در هنگام جنگ از دهل به عنوان ابزاری برای مبارزه استفاده می­کردند. به گفته­ی دکتر حنفی و دکتر صبحی انور رشیدی، دهل یکی از آلات موسیقی جنگ در صده 13 میلادی بوده و اروپاییان از جنگ­های صلیبی، آن را از شرقیان اقتباس کرده ­اند.
 
سخن آخر

سازهای سنتی ایرانی از قدمت بسیار زیادی برخوردار بوده و در میان مردم از اهمیت فرهنگی فراوانی برخوردار هستند. نه تنها در شادی­ها، بلکه در غم و سوگواری همواره همراه مردم بوده ­اند و جایگاه خود را در میان مردم نشان داده­ اند. بنابراین لازم است گاهی به فرهنگ و پیشینه­ ی خود مراجعه کنیم تا بتوانیم سنت­ها و سازهای اصیل خود را حفظ کرده و از آنها بهترین استفاده را بکنیم.
 
 منابع

گذری بر موسیقی دوران باستان(درویش رضا منظمی)، نقش موسیقی کردی در آیین­های بومی_محلی کرمانشاهان(روناک احمدی پور،  عبدالحسین مختاباد، مجتبی مقصودی)، بررسی اهمین و جایگاه هنر موسیقی در ایران باستان( میثم علیئی، اسماعیل همتی ازندریانی، محمد حسن ذال، ابراهیم رایگانی)، مقاله سرنا(ذاکر جعفری)، مروری بر دستان­های تنبور مستخرج از موسیقی کبیر فارابی(سینا صنایعی)، تنبور(رودگر، قنبرعلی، میرعلی نقی، سیدعلیرضا).

نویسنده: حنا توسلی