بررسی مطبوعات در دوره مظفرالدین شاه

عطنا - این مقاله به سرگذشت مطبوعات دردوره مظفرالدین شاه پرداخته است.مظفرالدین شاه به نسبت پدرش از روحیه متعادل تری برخورداربود و در دوره او استبداد کمرنگ تری مشاهده شد. رویکرد متعادل شاه ، فضای نسبتا ازادتری برای مطبوعات رقم زد تا سرانجام افکار مشروطه خواهی در دوره مظفرالدین شاه به ثمر نشست.

این مقاله به موارد زیر اشاره کرده است :
نقش تاثیر گذار صدراعظم بر مطبوعات همچون دوره قبلی
رواج مدرسه و اقبال به روزنامه ها
 افزایش شمار نشریه های چاپی
انتشار مجلات به شکل و محتوای امروزی
رواج کاریکاتور در مطبوعات
شکل گیری جریان اعتدالگراها در مطبوعات  و رسیدن به مشروطه

در این دوره همچون دوره قبل، شاهد تاثیر نقش صدارت بر مطبوعات هستیم.امین الدوله باتجربه ای که در زمینه مطبوعات داشت مانند امیرکبیر در هموارکردن مسیر مطبوعات  و تقویت انها موثر واقع شد.دراین دوره با ایجاد فضای نسبتا ازاد مطبوعاتی  شاهد رونق روزنامه نگاری در شهرستان ها وافزایش شمار نشریات هستیم.

قتل میرزا اقا خان کرمانی،نقطه اغاز شب نامه نگاری و فعالیت های سری روزنامه نگاری شد.تلاش شاه و دولت برای سانسور و محدودکردن فضای مطبوعاتی  با توجه به افزایش سطح اگاهی جامعه و تشدید مشکلات معیشتی موثرواقع نشد .
 
به دنبال قتل ناصرالدین شاه،مظفرالدین میرزا از تبریز به تهران امد و پس از به تخت نشستن،مظفرالدین شاه نام گرفت.در عهد مظفری مطبوعات فضای نسبتا ازادانه تری را تجربه کردند و فضای متفاوت سیاسی و اجتماعی،زمینه انتشار افکار ازادیخواهانه را فراهم کرد.

از میان صدراعظم های این دوره،امین الدوله پیشینه روزنامه نگاری داشت و در تقویت مطبوعات موثر بود.امین الدوله حتی در دوره کوتاهی که در تبریز،پیشکار محمدعلی میرزا بود بنیانی به پا کرد که به نشر شماری روزنامه و مجله انجامید.

تعدادکم با سوادان،گرانی روزنامه سبب شد که مانند روزگار پیشین،باسوادان مطبوعات را برای بی سوادان بخوانند.با رواج مدرسه در این دوره،بر تعداد روزنامه خوانان افزوده شد و تربیت افراد اجتماعی که از عوامل موثر در رواج مطبوعات بود،میسرشد.

در این عهد دو جریان روزنامه نگاری در داخل کشور شکل گرفت.اولی روزنامه نگاری فرهنگی و دیگری روزنامه نگاری سیاسی.جریان روزنامه نگاری فرهنگی معتقد بودند که با گسترش مدارس میتوان علم و ادب و شروط انسانیت را به مردم ایران گوشزد کرد.جریان روزنامه نگاری سیاسی به دو دسته تندرو و معتدل تقسیم شدند.تندروها در نهایت با توقیف نشریه ها مواجه شدند و پیروان عدالت،به مشروطه رسیدند.

در دوره مظفری شمار نشریه های چاپ ایران از60 عنوان و نشریه های چاپ خارج کشور از 20 عنوان گذشت.تعدادی نشریه در این عهد همانند دوره قبلی چاپ شدند که از انها میتوان زاهر یرادی باهرا،سالنامه ایران،اطلاع،شاویق و ناصری را نام برد.

زاهر یرادی باهرا چاپ ارومیه،قدیمی ترین نشریه ایران بود که از زمان ناصرالدین شاه به عهد ناصری گام نهاد و استمرار پیدا کرد.نشریه ناصری نیز در عهد مظفری همچنان به حیات خود ادامه داد.تجربه ورقه ماه مدرسه دارالفنون تبریز به مدیریت ایرج میرزا،سبب شد تا دیگر مدارس در تبریز پشتیبان وناشر مجلات شوند.قالات شرارا(به معنای صدای حقیقت) در ارومیه و الحدید و رعد در ان عهد در تبریز متولد شدند.نشریه احتیاج با موضوع اقتصادی با تلاش علی قلی صفراف منتشر شد که تا 7 شماره دوام اورد و بعد ها نشریه اقبال جایگزین ان شد.
تبریز در عهد مظفری،افزون بر نشریه های فارسی،شاهد انتشار مطبوعات ترکی و ارمنی بود و در ارومیه مجلاتی به  زبان کلدانی سریانی منتشر میشد.

میرزا حسین طبیب زاده بنیانگذار مدرسه کمال،نشریه کمال و عبدالله جهانشاهی نشریه معرفت را منتشر کرد.
نشریه ادب به مدیریت ادیب الممالک فراهانی با پشتیباتی مدرسه لقمانیه  به حیات خود ادامه داد.

از مهم ترین رویدادهای عهد مظفری،انتشار نشریه تربیت توسط محمد حسین فروغی بود.او با هدف خصوصی سازی مطبوعات خود را از وزارت انطباعات رهانید و نشریه تربیت را بنیان نهاد.

نخستین نشریه ادواری مجلد ایران که خصوصیات مجله را داشت سالنامه ایران بود که از نظر ترتیب انتشار مجله محسوب نمیشوند.

فلاحت مظفری به مفهوم امروزی سراغاز مجله نگاری در ایران است.پس از فلاحت مظفری ،مجلات معرفت،الاسلام،فنون،نوروز،مجموعه اخلاق و...منتشر شدند.به طور کلی پس از صدور فرمان مشروطیت،مجلات در ایران رونق بیشتری گرفتند و تخصصی تر شدند.برای مثال نشریه دبستان به منظور تربیت اطفال  در تبریز منتشر شد.

فلاحت مظفری،الاسلام و گنجینه فنون سه مجله نخست ایران  اند که از شکل و محتوای امروزی برخوردارهستند و در این میان،گنجینه فنون اولین نشریه ای است که به وسیله شورای دبیران گروه کتابخانه  تربیت اداره میشد.

محمدعلی تربیت  افزون بر اداره کتابخانه تربیت که مرکز توزیع مطبوعات  فارسی و عربی و ترکی در ایران بود ،به نشر فهرست های سالانه و انتشار مجله گنجینه فنون مشغول شد.محمدعلی تربیت به همراه یوسف اعتصام الملک،سید حسن تقی زاده و سید حسن عدالت ،شورای دبیران گنجینه فنون را تشکیل میدادند که این مجله  را به چاپ رساندند.این اعضا همچنین  در همان زمان،کتابشناسی ادواری را بنیان نهاد و فهرست سالانه از طرف کتابخانه تربیت منتشر کرد.

در عصر مظفری،پس از تهران و تبریز،فعالیت مطبوعاتی بیشتر در مشهد مشاده میشود و نکته مهم این است که چاپ کاریکاتور  درمطبوعات  علنی چاپ ایران از سال سوم ادب چاپ مشهد شروع شد.حسین موسوس نقاشباشی استان قدس رضوی را باید نخستین کاریکاتوریست نشریه های ایران دانست.ادیب الممالک فراهانی با چاپ کاریکاتورهای حسین موسوی،کاریکاتور را در مطبوعات چاپ داخل علنی کرد.

پس از مشهد،جریان فعال مطبوعات در بوشهر دیده میشود.نخست طلوع با روش فکاهی و سیاسی منتشر شد اما دوام چندانی نداشت اما بانی نشر ان ،متین السلطنه،با همکاری میرزا علی اقا شیرازی ،نشریه مظفری را منتشر کرد.اصفهان نیز با انتشار الاسلام ،حیات مطبوعاتی خود را در عهد مظفری اغاز کرد.

اولین نشریه اسلامی  به زبان فارسی با عنوان ماهنامه مجلس مذاکره علمیه اسلامی در هند منتشر شد و بعد از ان الاسلام،نخستین نشریه اسلامی ایران شد.

جریان شب نامه نگاری در این عهد بیش از پیش رونق گرفت با قتل میرزا اقا خان کرمانی و در گذشت  سید جمال الدین اسد ابادی ،دوره جدیدی برای مقابله با دربار قاجار رقم خورد.شب نامه نگاران به روشنگری مردم مشغول شدند واخبار واگذاری منابع و ثروت های ملی به بیگانگان واستقراض از دولت های خارجی را  اطلاع رسانی کردند.

کشف نوشته های سری شب نامه نگاران و تبعید یحیی کاشانی به جرم انتشار شب نامه لسان الغیب،دستگیری اعضای تحریریه شبنامه غیرت و جان باختن محمد علی خان نوری به عنوان نخستین قربانی شب نامه نگاری سبب شد تا قلم داران این شب نامه ها،شبکه ای برای نگارش و تقویت محتوای شب نامه های داخلی و نشریه های برون مرزی در شهرهای مختلف برپاکنند.

هرچه حکومت عرصه را بر قلم داران  تنگ تر میکرد،اقبال به شب نامه ها و نشریه های برون مرزی بیشتر میشد.خبر تشکیل شبکه های مخفی سبب شد تا شاه،اعتماد السطنه را از وزارت انطباعات برکنارکند.پس از او ندیم السطان به سمت وزارت انطباعات رسید . وی با سرکارامدن،نشریات شرافت و خلاصه الحوادث را تعطیل کرد و دو نشریه از مشهد و قاهره را به تهران منتقل کرد:نشریه ادب با مدیریت ادیب الممالک پس از انتقال به تهران به حیات خود ادامه داد و روزنامه ثریا نیز پس از ان تهران منتشر شد.

از اقدامات اعتمادالسلطنه  پس از بازگشت به وزارت انطباعات،حذف واژه سلطانی و انتشار دوباره نشریه اصلی وزارت انطباعات با نام ایران بود.از زمان  بازگشت او تا صدور فرمان مشروطه ،نشریه های شاهنشاهی،مجموعه اخلاق،مکتب،حفظ الصحه ،حدید،عدالت و دبستان چاپ شدند.

به دلیل ناتوانی چاپ خانه ها در چاپ عکس،عکاسان به واسطه نقاشان نمایی از هنر خود را در مطبوعات می  دیدند که این موجب نارضایتی عکاسان بود.عکس در مطبوعات فارسی نخست در نشریه های فارسی زبان مصر و هند دیده شد.حکمت(قاهره)و حبل المتین(کلکته)عکس چاپ کردند.درایران ،نشریه های مکتب،ایران،مجلس،ندای وطن و حبل المتین چاپ تهران ،نخستین  نشریه هایی هستند که برای اولین بار در مطبوعات ایران،عکس را به چاپ رساندند.

دگرگونی اوضاع جامعه ،شاه را از خیزش عمومی هراساند و شماری از نشریه ها توقیف شدند و شماری از روزنامه نگاران به تبعید فرستاده شدند.اما این ترفند کارساز نشد.مشکلات معیشتی و فروش ثروت های ملی از سوی شاه،بحران های کشور را تشدید کرد.در این زمان نشریه های ادب و مظفری توقیف شدندودستگیری و تبعید مجدالاسلام کرمانی،میرزاحسن رشدیه،میرزا اقا اصفهانی سبب تشکیل انجمن های مخفی در شماری از شهرهای تهران شد.دز این دوران شب نامه نگاری نظم بیشتری به خود گرفت.

در دوره مظفری استفاده از مطبوعات خارجی اسان تر شد و مترجم ها واسطه اموزش شیوه های خبرنویسی شدند. روزنامه نگاران در عهد مظفری نسبت به دوره قبل،از هر فرصتی برای بهبودکارو افزایش دانش خود بهره بردند.

درکارنامه عهد مظفری،انتشار نشریه های تخصصی و در زمینه های مختلف فرهنگی،مذهبی،ادبی،پزشکی و... را میبینیم. مدارس در این دوره،در پرورش روزنامه نگاران سهم بسزایی داشتند.

انتشار نشریه روزانه در ایران،انتشار نخستین نشریه اسلامی،کودک ونوجوان،اخلاقی،پزشکی،چاپ کاریکاتور و عکس و اختصاص یارانه بخش خصوصی داخلی و فارسی زبانان برونمرزی از جمله حبل المتین  و حکمت از ویژگی های مطبوعات در عهد مظفری بود.

پس از صدور فرمان مشروطیت نشریه های زیر در ایران متولد شدند:

روزنامه مجلس ،روزنامه ملی ، معارف، ندای وطن، بشارت،تمدن،آزاد ، امید ،دبستان و اقبال و... از جمله نشریه های آن دوران هستند. وقتی مظفرالدین شاه مجوز انتشار روزنامه مجلس را صادر کرد تبریزی ها برای اولین بار در ایران از حقوق شهروندی استفاده کردند و بدون داشتن مجوز نشریه منتشر کردند روزنامه آنها در نخستین بار انتشار نام روزنامه ملی داشت و بار دیگر با عنوان جریده ملی منتشر شد.

با پیروزی مشروطه روزنامه خوانی فزونی گرفت و بازار مطبوعات رونق پیدا کرد انتشار روزنامه های پنهانی نیز تدام داشت که از آنها می توان صبح نامه ملی و شهاب ثاقب را نام برد نشریه های برون مرزی نیز خبل المتین چاپ کلکته و چهره نما و حکمت در ایران توزیع عمومی داشتند.

تشکیل مجلس شورای ملی و امضای قانون اساسی مشروطه به اذن مظفرالدین شاه سروسامان یافت در اصل 13 قانون اساسی چگونگی حضور روزنامه نگار در مجلس و انتشار مذاکرات مجلس تعیین شد در این اصل آورده شده است که روزنامه ها تا جایی که از اصول اساسی دولت و ملت عبور نکنند مجاز به انتشار مطالب خود هستند و همچنین مشخص شد که اگر کسی در روزنامه ها خلاف قانون عمل کند طبق قانون محاکمه و مجازات خواهد شد.
 
حاکم بودن فضای ازاد برمطبوعات عهد مظفری سبب شد تا اندیشه های مشروطی خواهی رواج بگیرد.با افزایش سواد و اقبال به روزنامه،زمینه های مقایسه کشوربا مراتب پیشرفت دیگر کشورها فراهم شد وتحول خواهی جامعه  را فراگرفت تا اینکه تنگ کردن عرصه براهل قلم میسر نشد وجریان های سری روزنامه نگاری تا پیروزی مشروطه ادامه یافت.

منابع:
تاریخ مطبوعات ایران،سید فرید قاسمی
تاریخ مشروطیت، احمدکسروی

نویسنده: شمیم نادری