اختلاف در سلفی گری با تکفیر، تبلیغ و جهاد

عطنا - چرا گروه ها و جریانات مختلف درحوزه سلفی گری داریم ؟ چرا یکی خود را اخوانی نامیده، دیگری السهوه ای و گروهی بنام النصره فعالیت می کند؟ چرا یک گروه سلفی بنام بوکوحرام وجود دارد و یک گروه با نام حرکه النهضه به فعالیت می پردازند؟ سئوال اصلی اینجاست که چرا در سلفی گری گروه های  متنوعی وجود دارند و علت آن چیست؟ برای مقدمه ی این بحث ابتدا لازم است به سه دلیل اصلی اختلاف میان این گروه ها پرداخته و سپس به چند نحله از آنان بپردازیم.

اولا این گروه ها اختلاف در مبانی و اعتقادات (یکی الگوی حکومت خود را به قرآن ارجاع میدهد و دیگری به سیره خلفا راشدین ارجاع می دهد و شاید گروهی دیگر به شورا گرایی تاکید کند) دارند. دوما آنان اختلاف در مسائل(مانند تفاوت حکومت اسلامی در خلافت و عمارت) را میان خود مطرح می کنند. سوما در روش و شیوه های مبارزه (کسی قائل به تبلیغ  و دیگری قائل به جهاد است) اختلاف دارند. با این مقدمه به بررسی شش نوع از گروه های سلفی خواهیم پرداخت.

سلفی های تکفیری

یکی از نحله های سلفیسم رادیکال، سلفی ها تکفیری می باشند. گروهی از سلفیان هستند که مخالفان خود را به آسانی کافر شمارده و آن ها را تکفیر می کنند. میان ایمان و عمل معتقد به تلازم هستند، یعنی اگر شخصی ایمان به خدا داشته و مرتکب گناه کبیره شود بنابراین این شخص از دین اسلام خارج شده و کافر به حساب می آید. سابقه این تفکر به خوارج در اسلام برمی گردد که در آن دوران خوارج، اشخاصی را که مرتکب گناه کبیره می شده اند، واجب القتل می دانستند. دلیل به شهادت رساندن حضرت علی همین مساله بود چرا که می گفتند ایشان حکمیت را پذیرفته و واجب القتل می باشند. جریانات مربوط به داعش و النصره و بوکوحرام و القاعده ای ها و وهابیت دیدگاه اینچنینی داشته و معتقدند مسلمانان به دلیل انجام برخی کارها، واجب القتل می باشند. پس این جریان ابتدا تکفیر می کنند و سپس واجب القتل می دانند. عمده ی جنگ های این نوع تفکرات با مسلمانان و بخصوص با شیعیان بوده است.

گروه های تکفیری در عراق در اوایل حمله آمریکا به این کشور معتقد بودند که با چهار گروه در جنگ هستند. اول صلیبیون که همان اشغالگران غربی که نیرو به عراق فرستاده بودند. دوم رافضیون که همان شیعیان عراق می باشند که گروه های تکفیری عراق آن ها را هم تکفیر می کردند. سوم صفویون که به شیعیان ایرانی مقیم عراق و کسانی که در ایران هستند می گویند که از نظر آنان کافر می باشند. چهارم مرتدین که اهل سنت عراق می باشند و با دولت شیعی عراق همکاری می کنند. بنابراین مفتیان گروه های تکفیری بر علیه 4 گروه فوق الذکر فتوای تکفیر و سپس جهاد بر علیه آنان داده اند. فتوای تخریب قبر شیعیان و امامین عسگرین و نظایر آن از سوی همین مفتیان تکفیری و بر اساس دسته بندی اندیشه های فوق صادر شد.

سلفی های جهادی

این گروه برای خود اعتباری قائل بوده و اندیشه های خود را ریشه در متفکران مصری نظیر سیدقطب می دانند. این فرد در آثار خود مفاسد دوره معاصر را برشمارده و دنیای امروز را دنیای جاهلی دانسته و متاثر از ابوالاعلی مودودی پاکستانی است. او می گوید هر جامعه ای که اسلامی نباشد جاهلی است و در کتاب ((معالم فی الطریق))، این اندیشه را بیان کرده و حاکمان مستقر در این کشورها را غیرمشروع می داند و بر این باور است باید در این سرزمین ها رژیم های اینچنینی از طریق جهاد سرنگون گردند. مثلا اخوان المسلمین در مصر برگرفته از اندیشه های سید قطب، بسیار مواضع رادیکالی را در برابر دولت مصر اخذ کرده بود. همینطور گروه جماعت اسلامی مصر که نگاه تندی به ایران هم دارد. آنان در کتاب ((فریضه الغائبه)) نوشته عبدالسلام فرج، واجب فراموش شده را جهاد دانسته و ریشه های ترور انور سادات را هم میتوان در همین اندیشه ها قرار داد.

سلفی های تبلیغی

سلفیان تبلیغی دقیقا در برابر سلفیان تکفیری قرار دارند. محور فعالیت آنان تبلیغ مبانی اندیشه های سلفی از طریق شبکه های ماهواره ای و مجازی و اینترنت است و سعی در جهانی کردن گفتمان سلفی دارند. هرچند این گروه نگاه مثبتی به تکنولوژی ندارد اما با ابزاری نگریستن اینترنت و ابعاد تبلیغاتی آن، مقاصد خود را پیش می برند. این گروه در ظاهر نسبت به سلفیان تکفیری و جهادی روش های مسلحانه را کمتر پشتیبانی و تایید می کند. مهمترین فعالیت آنان ترویج مبانی سلفی گری و شبهه افکنی می باشد. مثلا شبکه جماعت تبلیغ با بیش از صد شعبه در جای جای جهان، می کوشد تا بگوید تفکرات سلفی گری بر حق است.

سلفی های سیاسی

تعریف سلفی گری سیاسی بخاطر اهداف اعتقادی آنان کمی دشوار است. سلفی سیاسی نوعی سلفی گری است که با وجود داشتن اهداف اعتقادی بیشتر در پی دستیابی به قدرت سیاسی می باشد. غربی ها در تعاریف خود هرگونه ارتباط میان دین و دولت را تفکر سلفی گری می دانند و در تعریف آنان تفاوتی میان شیعه و سنی نیست. مثلا جماعت اسلامی پاکستان برگرفته از اندیشه های مودودی، از منظر غرب یک گروه سلفی سیاسی است.  این گروه ها مقدمه ی ترویج تفکر خود را، به قدرت رسیدن می دانند و بر این باورند پس از به قدرت رسیدن راحت تر می توانند تفکرات خود را در یک جامعه بگسترانند. این گروه ها همانند حزب جماعت العلما در پاکستان با نگاه ابزاری به روش های دموکراتیک و دیپلماتیک بدنبال رسیدن به اهداف خود می باشند.

سلفی های اصلاحی یا تنویری

این گروه در واکنش به جریانات رادیکال تر شکل گرفته و سئوال اصلی این گروه علل عقب ماندگی کشورهای اسلامی است. این گروه در پاسخ به این سئوال، فراموشی میراث اسلامی و عمل نکردن به احکام اسلامی را دلیل اصلی عقب ماندگی در کشورهای اسلامی میداند. هدف این گروه تقریب و تقریب گرایی و همگرایی در کشورهای اسلامی است که آنان به مصلحین هم معروف شده اند. مقصود آنان از سلف، بازگشت به اصول و فرامین اسلام که در کتاب و سنت قید گردیده می باشد. رگه هایی ازعقلانیت را می توان در این گروه نسبت به گروه های دیگر سلفی مشاهده کرد.

سلفی های صوفی

این عنوان خود دارای تضاد است چرا که در کنار تفکرات سلفی گری به صوفی مسلکی هم گرایش دارند. این گروه ها را می توان در شمال شرق آفریقا یا در شبه قاره هند یا در آسیای مرکزی و قفقاز دید.آن ها پیروی تام از شریعت و مخالفت با تشیع را در اندیشه های خود دارند.

مکاتب سلفی گری

مکاتب سلفی گرایی را در سه دسته می توان بررسی کرد. مکتب سروریه، مکتب جامیه و مکتب جهادیه از انواع آن ها می باشند که در ادامه بصورت مختصر اشاراتی به آن خواهد شد.

مکتب سروریه، از اندیشه های محمد سرور زین العابدین السوری است که اصالت سوری دارد. سروریه در عربستان  وبرخی کشورهای عربی وجود دارد که اندیشه ای بین وهابیت و رادیکال و دیدگاه های سید قطب را جمع بندی و ارائه کرده است. این مکتب در ظاهر به نظر کمی معتدل می آید اما مستعد جهادی شدن هستند. آن ها در تلاشند بین سید قطب مصری و مودودی پاکستانی از یک طرف و ادبیات وهابیت عربستانی اندیشه هایی را در کنار هم جمع کنند. این مکتب می خواهد با این ادبیات، نظام سیاسی کشورها را درک کند، بنابراین آن ها در عین حال که معتقدند باید در شرایط عادی از حاکمان مشهور اطاعت کرد ولی از طرفی براین باورند اگر شرایط ملتهب بود آمادگی جهادی شدن را خواهند داشت که این موضوع به نوعی پارادوکسیکال محسوب  می گردد. باید گفت ایده و آرمان آن ها تشکیل حکومت مشروع می باشد.

مکتب جامیه، متاثر از شخصی بنام محمد امان الله الجامی است که فقه جامیه منسوب به ایشان بوده و آنان وابسته به عربستان سعودی می باشند. آغاز این مکتب به زمان حمله صدام به کویت و همچنین تهدید عربستان سعودی برمی گردد که از این مرحله به بعد روش حمایت جلب قدرت بزرگ غیرمسلمان را برای مقابله با حاکمان مسلمان یاغی پیش رو می گیرد. درواقع رفتارهای سیاست داخلی و خارجی عربستان را این نوع نگرش توجیه می کند و اطاعت از امر حاکم را مهم شمارده و توجیه شرعی بر آن قائل هستند. نیروهای سنتی این نوع نگرش را سلطه غیرمسلمان بر مسلمان می دانند.

مکتب جهادیه، تمامی گروه هایی که رویکرد جهادی دارند در ذیل این مکتب بوده که مخالف مکتب جامی ها هستند.. القاعده بن لادنی و طالبان و داعش یک چنین نگرشی دارند که در سوریه و عراق این نوع مکتب بیشتر مشاهده می شود.

از پیامدهای سلفی گرایی در دوره کنونی این است که سلسله مراتب رهبران سنتی در حال تضعیف می باشد. طبق تفکر سنتی اهل سنت، رهبران مکاتب مرجع تصمیم گیری محسوب می شدند اما در مکاتب جدید جوانان مسلمان و آن هایی که گرایشات تند و رادیکال دارند، بر این عقیده اند که مستقیما به نص و ظاهر قرآن مراجعه کرده و مرجعیت مفتی های خود را قبول ندارند که همین امر سبب رادیکال شدن و خشونت در اندیشه می گردد و در صدد از بین بردن مسئله مفتی و مقلد می باشند.

سروری ها و جهادی ها راه خود را از جامی ها بر اساس آیه نفی سبیل جدا کردند و نظام سیاسی عربستان به شدت آن ها را سرکوب و بخشی از آنان که با سیاست های حاکم عربستان در آن وقت موافق نبودند بعنوان القاعده ظاهر شدند و عده ای هم از طریق مکتب جامیه ساکت مانده و از سیاست های حاکم عربستان حمایت کردند. بنابراین جریان جدید در واقع برای امر حاکم اولویت قائل بوده و کشورهای حوزه خلیج فارس تحت این اندیشه در عربستان می باشند.

جمع بندی

سلفیان تکفیری می گویند اگر شخصی ایمان به خدا داشته و مرتکب گناه کبیره شود از دین اسلام خارج شده و کافر به حساب می آید. سلفیان جهادی هر جامعه ای را که اسلامی نباشد جاهلی دانسته و حاکمان مستقر در این کشورها را غیرمشروع می داند. سلفیان تبلیغی دقیقا در برابر سلفیان تکفیری قرار دارند. محور فعالیت آنان تبلیغ مبانی اندیشه های سلفی از طریق شبکه های ماهواره ای و مجازی و اینترنت است و سعی در جهانی کردن گفتمان سلفی دارند. سلفی سیاسی نوعی سلفی گری است که با وجود داشتن اهداف اعتقادی بیشتر در پی دستیابی به قدرت سیاسی می باشد. سلفیان اصلاحی یا تنویری تقریب گرایی و همگرایی در کشورهای اسلامی را دنبال می کنند که به مصلحین هم معروف شده اند. سلفی های صوفی پیروی تام از شریعت و مخالفت با تشیع را در اندیشه های خود دارند.

اختلافات آنان اولا در مبانی و اعتقادات (یکی الگوی حکومت خود را به قرآن ارجاع میدهد و دیگری به سیره ی خلفا راشدین ارجاع می دهد و شاید گروهی دیگر به شورا گرایی تاکید کند) دارند، دوما در مسائل(مانند تفاوت حکومت اسلامی در خلافت و عمارت) و سوما در روش و شیوه های مبارزه (کسی قائل به تبلیغ  و دیگری قائل به جهاد است) می باشد.

با سپاس از راهنمایی پژوهشی جناب آقای دکتر خراسانی، استاد دانشگاه شهید بهشتی و تحلیلگر روابط بین الملل

نویسنده: سیدمحمود کمال آرا (زکریا) – پژوهشگر روابط بین الملل