تمدّن اسلامی در دیدگاه امام خمینی(ره)

عطنا - طی یک قرن و نیم اخیر تشکیل و برپایی تمدن اسلامی دغدغه بسیار مهمی برای مسلمانان جهان بوده است. اندیشمندان و رهبران جهان اسلام از جمله امام خمینی (ره) مؤلفه‌هایی برای تشکیل تمدن اسلامی شرح داده اند، ولی هنوز بایدها و نبایدهای آن مبهم باقیمانده است. امام خمینی(ره) به صورت مستقیم اثری با عنوان تمدن اسلامی و چگونگی تشکیل آن ندارد، اما از آثار مکتوب، سخنرانی‌ها و پیامهایشان درمورد تمدن اسلامی و یا تمدنهای دیگر می‌توان به نظریات ایشان در این زمینه پی برد.

در نگاه امام (ره) مفهوم تمدن یک تعریف مشخص و ثابت نیست اما در تحلیل و استنباط فرمایشات ایشان متوجه میشویم که تمدن، پیشرفت و ترقی ای است که تعالی مادی و معنوی انسان را در پی داشته باشد و منظور از تمدن اسلامی پیشرفتی است که مبتنی بر شاخصها و معیارهای اسلامی باشد، ایشان تمدن اسلامی و  تشکیل آن را بر دیگر تمدنها مقدم میشمارد. همینطور ایشان معتقد بودند که اسلام با آموزه های خاص خود موفق شد تا تمدنی نوین را در جهان بنیان گذارد.

بین دین و تمدن، پیوندی عمیق برقرار است و اجرای تعالیم دینی و الهی به شکل گیری تمدن خواهد انجامید؛  بنابراین حضرت امام (ره) دین اسلام را دینی تمدن ساز و از پایهگذاران تمدن بزرگ در جهان میداند. فرهنگ و تمدن اسلامی، به خاطر برخورداری از جوهره دین با تمام ابعاد و زوایای خود، دارای هویتی خاص است که آن را از همه تمدنها مجزا می‌سازد.

ویژگی بسیار مهم تمدن اسلامی، جهانی بودن آن است. به نظر امام خمینی (ره) تمدن اسلامی میراث مشترک مردم و ملتهایی است که روزگاری به اسلام گرویدند و در ساخت و شکوفایی آن، نقش ایفا کردند. بنابراین تمدن اسلامی نه به نژاد خاصی تعلق دارد نه تمدنی ملی است که به مردم خاصی تعلق داشته باشد؛ بلکه تمدنی است گسترده که همه گروه های نژادی و قومی ای را که در پیدایش، رونق، گسترش و نفوذ آن در دوران شکوفایی نقش داشته اند، در برمی‌گیرد. 

به عقیده امام خمینی (ره)، اسلام در تاریکترین ادوار تاریخ، نورانی ترین تمدنها را به وجود آورده است و پیروان خود را به اوج عظمت و اقتدار رساند، اما زمانی که همان پیروان از تعالیم آن چشم پوشیدند، طبیعی بود که عظمت و مجد دیرین خود را از دست بدهند و بهروز سیاه و تیرهای چون روزگار موجود بیفتند.

شاه در کتابی خود را طراح بزرگ تمدن ایرانی دانست، او عقیده داشت گام نخست برای رسیدن به تمدن بزرگ، انتخاب بهترین دستاوردهای تمدنهای دیگر به ویژه غرب است؛ بنابراین محمدرضا پهلوی کوشید تا با آراستن جامعه به مظاهر روشنفکرانه ضد دین، ایرانی مطابق با ارزشها و جهان بینی غرب ایجاد کند. در چنین فضایی، امام (ره) با دفاع از حیثیت تمدن اسلامی - ایرانی، سراب تمدن بزرگ را برملا ساخت.

حضرت امام (ره)ضمن رد ادعاهای محمدرضا پهلوی و هشدار درباره تسلیم بی قید و شرط تمدن شاهنشاهی در برابر تمدن غربی، نوسازی صوری و فرمایشی را بیفایده می دانست؛ و معتقد بود آنچه در دوران پهلوی تحت عنوان غربی کردن و مدرن کردن انجام شد؛ درواقع اصل و اساس تمدنی نداشته است. ایشان متوجه تناقضات مظاهر تمدن وارداتی غرب بود که بدون توجه به مقتضیات و شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران اسلامی صورت گرفته و ارزشهای ملی و اسلامی ملت را هدف قرار داده بود.

امام خمینی (ره) در برابر افرادی که وجوه  معنایی تمدن را به رفاه مادی زندگی بشری کاهش میدادند، ابعاد معنوی را نیز برای تمدن مطرح میکنند؛ بنابراین از دید ایشان برای دستاوردهای تمدنی، میتوان دو جنبه مادی و معنوی را متصور دانست. 

همچنین حضرت امام (ره) تمدن اسلامی را جامعترین و کاملترین تمدنها می داند که به دلیل دوری و انحراف مسلمانان از آموزه های اسلامی، به افول و رکود گرایید. ایشان ضمن به چالش کشیدن تمدن وابسته شاهنشاهی شاه، جنبه های تمدن بزرگ  و اندیشه غلط منفی و فسادآور تمدن غرب را نقد کرده و درباره غربزدگی و غلتیدن در دامن غرب، هشدار داده است.

نویسنده: زهرا یزدیان، دوهفته نامه خط 57 | شماره دوم بهار 1401 | ویژه نامه قیام خونین 15 خرداد | شماره بیست و یکم

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام