علل گسترش مصرف مواد مخدر در پی شیوع کرونا

عطنا - یک استاد دانشگاه معتقد است در هنگام رکود اقتصادی، افراد به رفتارهای پر خطر از جمله اعتیاد روی می‌آورند و شیوع کرونا که یک رکود اقتصادی جهانی را در پی داشت، دلیلی بر افزایش آمار گرایش به مصرف مواد است.
 
مجمع عمومی سازمان ملل متحد، 26 ژوئن، برابر با 5 تیر را روز جهانی مبارزه با مواد مخدر نام گذاری کرده است. این روز با هدف کنترل مواد مخدر و ابراز عزم سیاسی ملت ها در امر مبارزه با آن، تقویت همکاری و اقدام جهانی در خصوص مبارزه با قاچاق مواد مخدر و آشنایی قشر جوان با آسیب های اعتیاد، نام گذاری شده است.
 
آماری که چندی پیش مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر از جمعیت معتادان در ایران اعلام کرده رقمی تکان دهنده و قابل تامل است. در ایران حدود دو میلیون و 800 هزار نفر معتاد مستمر و یک میلیون و 600 هزار نفر معتاد تفننی وجود دارد. همچنین سالانه حدود چهار تا پنج هزار نفر در کشور به دلیل مصرف مواد مخدر جان خود را از دست می دهند. این یعنی مرگ حدود 12 تا 13 نفر در روز.
 
از سوی دیگر پس از شروع بحران کرونا، معاملات بازار جهانی مواد مخدر با یک سکته‌ی کوتاه رو به رو و تا مدتی از پیشروی آن کاسته شد؛ اما طبق آخرین گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل که سوم تیر منتشر شد، بحران کرونا، استفاده از مواد مخدر را افزایش داده است به طوری که اکنون در جهان 275 میلیون نفر معتاد وجود دارد. طبق گفته سازمان ملل، این روند تا سال ها ادامه خواهد داشت.
 
هفته مبارزه با مواد مخدر که از پنجم تیر آغاز شده است بهانه‌ای برای گفتگوی خبرنگار عطنا با دکتر فرامرز سهرابی شد. او استاد روان‌شناسی بالینی دانشگاه علامه طباطبایی است. در ادامه متن کامل این مصاحبه را می‌خوانید.

در تازه‌ترین گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل نوشته شده که بحران کرونا استفاده از مواد مخدر را در جهان افزایش داده است. به نظر شما چرا مردم در مواجهه با این پاندمی به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا کرده‌اند؟
در طول تاریخ بشر، وقتی انسان ها و جوامع گرفتار بحران ها و بیماری‌های گوناگون می شدند یکی از راه‌های تسکینی پناه آوردن به مواد مخدر بوده است. در دوران جهانگیر شدن بیماری کووید- 19 اختلال­هایی همچون افسردگی و اضطراب بسیاری را به سمت‌وسوی استفاده از انواع مواد اعتیادآور سوق داده است تا به آرامشی هرچند موقت و گذرا دست یابند و از فشار این بیماری بکاهند. باورهای نادرست در مورد اینکه اگر افراد مواد مصرف ­کنند درگیر کرونا نمی­شوند یکی دیگر از علل گرایش افراد به سمت مصرف مواد بوده است. به‌طور مشخص‌تر باور نادرست برخی افراد در مصرف الکل برای مبارزه با شیوع کرونا  از این دست افزایش مصرف مواد است.
 
همچنین با کاهش چشمگیر پروازها و حمل‌ونقل بین‌المللی در ایام کرونا امکان ترانزیت مواد مخدر در کشورهای مختلف از جمله ایران کاهش‌ یافته است که این خود بر بالا رفتن قیمت مواد تأثیرگذار است؛ اما علی‌رغم گران‌ شدن مواد اولیه مخدرها، قاچاقچیان به فکر تولید مواد صنعتی همچون هروئین تزریقی، شیشه و کراک در داخل افتادند. افزایش تولید این مواد طبیعتا افزایش مصرف را در پی داشته است و دسترسی افراد به این مواد صنعتی راحت­تر از پیش است.
 
یکی دیگر از دلایل این افزایش به دلیل رعایت فاصله گذاری های اجتماعی است که باعث شده کمپ­های ترک اعتیاد افراد کمتری را پذیرش کنند و در نتیجه این افراد به سختی داروهای ترک را به دست آوردند. در نتیجه این افراد دوباره به سطح جامعه برگشته و به مصرف مواد روی آورده­اند. همچنین یکی دیگر از اصلی­ترین دلایل افزایش مصرف مواد در این دوره افزایش بیکاری بوده است.
 
در دوران شیوع کرونا، رکود اقتصادی گریبا‌ن‌گیر تمام کشورهای دنیا شد. فقر چقدر می‌تواند در گسترش گرایش به مصرف مواد مخدر موثر باشد؟
این مسئله با نظرية فشار، مبني بر اين كه شكست در دستيابي به اهداف، منجر به كج رفتاري مي شود و نيز تأكيد دوركيم و مرتون در به وجود آمدن نارضايتي اجتماعي پس از دست نيافتن به اهداف، مرتبط است. تئوري كوهن نيز كج رفتاري اجتماعي را به پايگاه و تفاوت طبقات اجتماعي منسوب مي داند و منشأ اين گونه رفتارها را در وضعيت دسترس ناپذير بودن اهداف مورد قبول جامعه‌ی جديد دانسته و در نهايت، آن را اعتراضي ناشي از نوميدي و حرمان طبقات محروم مي خواند كه در مرحله‌ی عمل در شكل كج رفتاري جلوه گر مي‌شود.
 
طبق تئوري به وجود آمدن احساس بي عدالتي اجتماعي به دنبال ايجاد فقر در جامعه، برخی صاحبنظران مانند چلبي بر به وجود آمدن احساس غضب اخلاقي به دنبال احساس بي عدالتي اجتماعي و در پی آن بروز كج رفتاري تأكيد می کنند. همچنین نظر دوگروف مبني بر بروز كج رفتاري به دنبال احساس شديد بي عدالتي، نیز همگی دلایلی هستند که بیان می­کنند در هنگام رکود اقتصادی افراد به رفتارهای پرخطر از جمله اعتیاد روی می­آورند؛ بنابراین بحران کرونا که یک رکود اقتصادی جهانی را در پی داشت، دلیلی بر افزایش آمار گرایش به مصرف مواد مخدر است.
 
چقدر فقر فرهنگی که عموما ناشی از فقر اقتصادی است در افزایش گرایش به مواد مخدر موثر است؟
فقر فرهنگی و شیوه های نادرست تربیتی عاملی مهم در گرایش افراد به سمت انحرافات اجتماعی از جمله اعتیاد است. یکی از عوامل مهم پیدایش بزهکاری و شیوع اعتیاد، سطح و طبقه اجتماعی و فرهنگی خانواده هاست، سطح تحصیلات، سطح پایین و نازل منزلت اجتماعی خانواده، ناآگاهی اعضای خانواده به ویژه والدین از مسائل تربیتی، اخلاقی و آموزه‌های مذهبی، هنجارشکنی اعضای خانواده از جمله مؤلفه هایی هستند که در قالب فقر فرهنگی در ایجاد ضربه های روانی بر افراد برای مصرف مواد مخدر مؤثر است و انگیزه ارتکاب انواع جرایم آنان را نیز دوچندان می کند.
 
در صحبت‌هایتان به سطح و طبقه اجتماعی اشاره کردید. به نظر شما در دوران شیوع کرونا نابرابری اجتماعی بیشتر شده است یا کمتر؟
قطعا بیشتر شده است.
 
چگونه پاندمی کرونا نابرابری‌های اجتماعی را گسترش داد؟
بیماری کووید- 19 چه در زمان شیوع و چه در طول پاندمی، تمامی جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و درمانی جوامع را تحت‌الشعاع عملکرد خود قرار داده است؛ ولی در شرایط فعلی آنچه که به وضوح دیده می‌شود میزان اثر آن در میان قشر فقیر جوامع است. می‌توان گفت که نابرابری‌های اجتماعی مهم‌ترین معلول شیوع گسترده این ویروس در میان اقشار آسیب پذیر و کم‌درآمد محسوب می‌شود که بیشترین بخش جوامع را به خود اختصاص داده‌اند.
 
چرا افراد خلأ نابرابری اجتماعی را با اعتیاد به مواد مخدر پر می‌کنند؟
دلایل زیادی در اتفاق این مهم دخیل هستند. فقر، بیکاری و یا اشتغال به مشاغل غیررسمی، شرایط ناگوار زندگی و دسترسی نداشتن به مراقبت‌های بهداشتی لازم از جمله مواردی هستند که شیوع یک بیماری همه‌گیر را به میزان قابل‌توجهی سرعت می‌بخشد چرا که افراد درگیر با این موارد به دلیل نداشتن پس‌انداز مالی کافی یا برخودار نبودن از خدمات شبکه‌های تأمین اجتماعی چاره‌ای جز ادامه دادن به کار ندارند. این مسئله مستقیماً آن‌ها را در معرض خطرات ویروس و ابتلای به بیماری قرار می‌دهد. با نبود درآمد مناسب و تمام شدن پس انداز خانوار، نابرابری اجتماعی بیشتر نمایان شده و به دلیل محدودیت های کرونایی مشغول شدن به کار جدید نیز سخت شده است؛ زیرا اکثر شرکت ها اقدام به تعدیل نیروهای خود کرده اند. در نتیجه به تعداد افراد بیکار اضافه شده و شرایط روز به روز سخت تر می شود، مخصوصا برای کشورهایی که علاوه بر بیماری کرونا درگیر تحریم ها و فشارهای اقتصادی هستند.
 
در بیان علل افزایش گرایش به مواد مخدر در دوران همه گیری کرونا، به بروز مشکلات روانی از جمله استرس  و افسردگی اشاره کردید. در چنین شرایطی چه راه‌هایی برای کنترل مشکلات روانی و کاهش گرایش به مصرف موادمخدر وجود دارد؟
مدیریت بحران، به خصوص مدیریت بیماری های عفونی فراگیر، جزء تجربه های زیسته علمی بشر است و قبل از بیماری کرونا نیز در مورد سارس و سایر بیماری های عفونی اتفاق افتاده بود. تفاوت این بیماری با بیماری های قبل، فراگیریِ جانی آن و هوشمند بودن بیماری است که با توجه به تغییرات و جهش های پی در پی، تلاش های نو و مدیریت جدید را می طلبد. به صورت کلی در شرایط فعلی جامعه می­توان این پیشنهادها را در خصوص کاهش مشکلات روانی و کاهش گرایش به اعتیاد مطرح کرد.
 
پذیرش بیماری اعتیاد و عوامل زمینه­ای در شرایط پاندمی کرونا  به  مثابه یک آسیب و مسئولیت افراد سازمان ها و مراکز بهداشتی در قبال این آسیب است. همچنین برای رهایی از معضل بیماری اعتیاد در شرایط پاندمی کرونا که قدرت آن فراتر از قدرت تک تک ماست، باید این مسئله را قبول کنیم که به کمک سایر ارگان­ها برای کاهش و ریشه­کن کردن اعتیاد نیاز است. از سویی هر یک از جوامع به نوعی با دغدغه­های متفاوت در رابطه با اعتیاد در ارتباط‌اند؛ بنابراین برای بهبود شرایط در شرایط پاندمی کرونا باید جنبه­های مختلفی از زندگی افراد که بر اثر اعتیاد آسیب دیده­اند مورد توجه قرار گرفته و سامان پیدا کنند.
 
بهبودی واقعی و مؤثر در شرایط پاندمی کرونا در صورتی به وجود می­آید که همه جنبه­های رفاه و آسایش جوامع در نظر گرفته شود. باید توجه داشت که هر یک از آسیب­هایی که افراد در شرایط پاندمی کرونا به آن دچار می­شوند، باید به صورت جداگانه بررسی شوند و برای راه حل و رفع آن، از کمک­های مناسب متخصصان و همکاری انسجام یافته تمام سازمان های مسئول سود جست.
 
گاهی کودکان و نوجوانان خواسته یا ناخواسته وارد چرخه اعتیاد می شوند. آن ها بی دفاع‌ترین افراد جامعه هستند که اغلب به دلیل ناآگاهی وارد این ورطه می شوند. از آنجایی که در ایران دو درصد از جمعیت آماری معتادان به مواد مخدر را دانش آموزان تشکیل می‌دهند، چه پیشنهادی برای کاهش گرایش به مواد مخدر در سنین پایین دارید؟
برای کاهش گرایش به مواد مخدر در سنین پایین می­توان پیشنهادهای زیادی را مطرح کرد که علاوه بر مشارکت سازمان های مسئول در ارتباط با کنترل مواد مخدر، عموما خانواده محور است. در همین راستا توانمندسازی خانواده ها به منظور تقویت شیوه های مناسب فرزند پروری و افزایش دانش و بینش نوجوانان و خانواده­های آنان در زمینه اعتیاد و همدلی بیشتر با نوجوانان و درک دغدغه های آن‌ها اهمیت بسزایی دارد.
 
اعمال سیاست­­های کاهش تقاضا و استفاده از ظرفیت مردم محلی در کنترل ورود مواد به آن مناطق و تقویت و توانمندسازی سازمان‌های مردم نهاد در حوزه­های پیشگیری، کنترل و درمان اعتیاد و مشارکت فعالانه جوامع محلی در سازمان‌های مردم نهاد از جمله هلال احمر عامل مهمی در پیشگیری از روی دادن این اتفاق منفی است.
 
همچنین مقابله با راه­های ورود مواد مخدر، توسعه برنامه­های کاهش آسیب و استفاده از حداکثر ظرفیت رسانه­های موجود جهت آموزش و آگاه­سازی مردم بویژه کودکان و نوجوانان در مدارس، کاستن از موارد تعیین‌کننده‌های اجتماعی مؤثر بر اعتیاد از جمله فقر و بیکاری و افزایش سرانه پیشگیری، کنترل و درمان اعتیاد در کشور و اجرای برنامه­های ورزشی و آموزش مهارت­های زندگی و فنی- حرفه­ای برای کودکان و نوجوانان، از دیگر راهکارهایی هستند که می توان آن ها را اتخاذ و عملی کرد.