کتابی که نقطه شروع است

عطنا - نشست علمی نقد و بررسی کتاب «گروه ویژه اقدام مالی (FATF) ساختار، اهداف و پیامدهای حقوقی و اقتصادی آن در ایران» با حضور نويسنده کتاب، دکتر غلام نبی فیضی چکاب، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و ناقدین این نشست، دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر امین جعفری، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و دکتر امیرحسین طیبی فرد، معاون حقوقی و امور مجلس بانک مرکزی و به همت قطب علمی دولت پژوهی این دانشگاه، روز پنجشنبه ۳ تیرماه ۱۴۰۰ در بستر مجازی برگزار شد.
 
فیضی چکاب در ابتدای نشست پس از معرفی کتاب به توضیح مختصر در مورد FATF و چگونگی رشد و عضویت در آن پرداخت و گفت: «قضیه الحاق، عضویت یا پذیرفتن قوائد و توصیه های FATF در نظام حقوقی و اقتصادی ایران مدت ها دچار اشکال بوده و چالش هایی داشته است. در راستای همایش ها به این نتیجه رسیدیم که باید توجه جدی تری به این جنبه های حقوقی و قانونی قضیه داشته باشیم و بر اساس آنچه که خود توصیه ها بیان می کند، فکر کردیم بهتر است گردآوری درستی صورت گیرد تا تصمیم گیری درباره آن را بتواند تسهیل کند و هدف بیشتر این بود که سعی کنیم از نگاه های سیاسی، عقیدتی دوری کنیم.»
 
وی ادامه داد: «رسانه ها به توصیه های ۴۹ گانه و به عبارتی ۴۰ گانه کمتر می پردازند. بنابراین سعی کردیم کتاب به گونه ای باشد که به آسانی در دسترس قرار گیرد و ثانیا برای تمام مطالب سعی کردیم یک جدول اضافه کنیم تا قابلیت فهم را بالا ببرد. توصیه ها و بیانیه های به روز شده  که می تواند فضای حاکم بر موضوع را به ما بهتر نشان دهد، نیز در ضمیمه اضافه کردیم.»
 
فیضی چکاب در پاسخ به این سوال که آیا FATF یک نهاد بین الدولی یا سازمان بین المللی است؟، گفت: « FATFچون اساسنامه و شخصیت حقوقی مستقل ندارد پس سازمان بین المللی نیست و حتی خود موسسین آن هم نگفته اند که سازمان بین‌المللی است و این درحالیست که همچنان دارد گسترده تر می شود.»
 
وی با بیان اینکه هرکدام از سازمان های ناظر خودشان معرف چندین کشور قدرتمند هستند و تصور ما نباید این باشد که فقط ۳۷ عضو دارد و عضویت در آن ساده است، گفت: «ما در حال حاضر هم ۷۰ درصد توصیه ها را عمل می کنیم ولی متهم هستیم که عمل نمی کنیم. چرا؟ چون مثلا قانون مبارزه با پولشویی و قانون تامین مالی تروریسم را اصلاح نکرده ایم.»
 
در چاپ کتاب عجله شده است
در ادامه نشست دکتر محمدرضا ضیایی بیگدلی به نقد کتاب پرداخت و گفت: «این کتاب توصیفی نسبتا جامع از FATF است و بیطرفانه و بدون ملاحظات سیاسی به این موضوع پرداخته است. امتیاز دیگر اثر تبحر نویسنده اصلی است. ویراستار علمی معتبری همچون امیر هوشنگ بزک زاده و ناشر معتبری که این کتاب را چاپ کرده است.»
 
وی ادامه داد: «اما از جهت شکلی، اولین نقد منفی من به طولانی بودن عنوان است و اینکه به رغم طولانی بودن، برخی عناوین جزئی در عنوان اصلی نیامده است. خواننده اینطور احساس می کند که نویسنده می خواهد فقط به ساختار اهداف و عملکرد FATF در ایران بپردازد. اشکالی ندارد که تمرکز بر روی ایران است به شرطی ک تمرکز اصلی، بخش عمده کتاب را به خودش اختصاص دهد؛ درحالی که میبینیم چنین نیست. لذا شاید اگر در عنوان عبارت «تاکید بر وضعیت ایران» قید می شد، بهتر مقصود نویسندگان را می رساند.»
 
این استاد دانشگاه افزود: «نقد دیگرم به پیوست های کتاب است. پیوست های کتاب بسیار مفیدند و اشکالی ندارد که نیمی از حجم کتاب را به خودش اختصاص داده ولی با این حال ناقص است. مثلا از دو کنوانسیون پالرمو و CFT نامبرده شده که در دو نسخه انگلیسی و فارسی در کتاب آمده است ولی از سایر کنوانسیون های مربوط خبری نیست.»
 
ضیایی بیگدلی گفت: «نکته دیگر در مورد بحث منابع انتهای کتاب است که به واقع نوعی کتاب شناسی است. در حالی که باید از منابع مستقیم یا غیرمستقیم استفاده شود، ولی وقتی کتاب را ورق میزنیم از خیلی از منابع ذکر شده استفاده نشده است.»
 
وی ادامه داد: «اشکال دیگر در مورد مباحث مقدمه و پیشگفتار است. اگر کتاب را مطالعه کنیم می بینیم  که در این کتاب مطالب مقدمه و پیشگفتار در هم آمیخته شده است و تفاوتی بینشان دیده نمی شود و سال تاسیس و تعداد توصیه های گروه نیز بارها در کتاب تکرار شده که نیازی به تکرار نبوده است.»
بیگدلی اظهار کرد: «اما از جهت نکات ماهوی، توصیفی بودن مطالب کتاب هرچند که مفید است اما کافی نیست و به نظر میرسد نویسندگان کتاب، خوانندگان خود را از تحلیل محتوایی مطالب تا حدود زیادی محروم کرده اند. اما این به این معنی نیست که نباید توصیفی باشد بلکه تحلیل بر اساس توصیف باید صورت بگیرد.»
 
وی ادامه داد: «جای تعریف تروریسم خصوصا از دیدگاه  کنوانسیون  CFTنیز خالی است. زیرا تنها سند معاهده ای بین المللی که از تروریسم داریم تعریف این کنوانسیون است.»
 
وی افزود: «در کتاب تعریف از قانون آمده که جزو مباحث مقدماتی علم حقوق است و به نظر من ضرورتی به آمدن آن در این کتاب نبوده و نویسنده متذکر شده است که علاوه بر مفهوم قانون آرای قضایی را در برمیگرد. من نمی دانم چطور آرای قضایی در زمره قوانین است؟»
 
ضیایی بیگدلی اظهار کرد: «ذیل مبحث دوم به موضوع اهداف و ماهیت پرداخته شده که در واقع هیچ ارتباط مستقیمی با عملکرد ندارد. تیترها نیز باید همخوانی داشته باشد یا به گونه ای در مقدمه مشخص شود که اینطور نیست. نکته دیگر اینکه، در چند مورد از سخنرانی من در همایشی در آذر سال ۹۵ نقل کردند ولی هیچ مرجعی ذکر نشده است.»
 
وی در پایان گفت: «در مجموع من تصور می کنم که کمی در چاپ کتاب عجله شده است و متعجبم که چرا ویراستار محترم به نکات و مطالب تکراری توجهی نکردند.»
 
این مباحث مشکل اصلی را حل نمی کند
اما دکتر امیرحسین طیبی فرد، در بخش دیگر این نشست به نقد کتاب پرداخت و گفت: «مشکل اصلی ما در کشور جایگاه FATF نیست. مشکل اصلی ما نظام حقوقی بین المللی مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم است. FATF ابزار و بستری است برای اینکه یک نظام حقوقی بین المللی به اجرا در بیاید. بحث کردن راجع این ماهیت و ساختار لازم است، ولی در شرایط فعلی مشکل اصلی را حل نمی کند و این کتاب اگر پنج سال بعد هم نوشته می شد، تفاوت چندانی ایجاد نمی کرد.»
 
وی ادامه داد: «اینکه ما روی FATF متمرکز بشویم به معنای نادیده گرفتن اصل مشکل است. در حال حاضر نیز که این موضوع در مجمع تشخیص مصلحت نظام تحت بررسی است، اصل بحث را به FATF منتهی کرده اند و این درحالیست که بررسی و الحاق به دو کنوانسیون پالرمو و CFT باید در دست رسیدگی باشد. پس بهتر بود نویسنده به بررسی و تحلیل نظام حقوقی بین المللی مبارزه با تامین مالی تروریسم و مطالبی می پرداختند که به دلیل آنها این دو کنوانسیون الان در مجمع معطل مانده است.»
 
وی تصریح کرد: « FATFدر واقع بستر یا کلابی از بانکداران و کسانی است که در امور مالی و پولی صاحب قدرت هستند. در واقع FATF یک کلاب است نه یک سازمان بین المللی.»
 
طیبی فرد گفت: «بحث اصلی ما تعریف تروریسم است. نویسنده باید اختلافاتی که بین دیدگاه های موجود در دنیا وجود دارد را با معیارهای بین المللی آنها به بحث می‌گذاشت ولی بحث به FATF منحرف شده است.»
 
وی ادامه داد: «کتاب به نظرم به جای تحلیل حقوقی، وقایع نگارانه و تا حدودی ترجمه است. یعنی حتی موضوع کتاب هم خوب بیان نشده است و به پیامدهای حقوقی و اقتصادی تبعیت از توصیه های FATF و به اجرای قطعنامه سازمان ملل شورای امنیت سازمان ملل و الزام آور بودن آن قطعنامه ها براساس ماده ۲۵ منشور ملل متحد، نپرداخته است.»
 
معاون حقوقی و امور مجلس بانک مرکزی اظهار کرد: «بهتر بود به این نکته پرداخته می شد که رعایت نشدن این توصیه ها در کره شمالی و کشور ما چه آثاری بر نظام پولی این دو کشور گذاشته است و مشکل ایران و کره شمالی که در لیست سیاه قرار گرفته اند چیست؟ کدام توصیه ها اجرا نشده است و باید راهکاری برای برطرف شدن سوءتفاهم یا الحاق به دو کنوانسیون ارائه می شد.»
 
وی در پایان گفت: «در ترجمه نیز اشکالاتی دیده می شد و جای خیلی از کتاب ها در فهرست منابع خالی است.»
 
راهنمایی برای تصمیم گیران کلان کشور در برخورد با پدیده FATF
اما در ادامه دکتر امین جعفری، دیگر ناقد این کتاب اظهار کرد: «این کتاب به طور متدولوژیک بحث ها را مطرح کرده است. پیشگفتار و مقدمه به روانی توجیه کننده ورود  FATFدر نظام بانکی و تجارت بین الملل ایران است. در همین راستا می بینیم نویسندگان با یک دغدغه ویژه ای از پرتو افکنی بر واقعیات حاکم و جلوگیری از اضرار به کشور، صحبت می کنند که اساسا این دغدغه را در کل کتاب مشاهده می کنیم.»
وی ادامه داد: «کتاب ۱۳ پیوست به دو زبان فارسی و انگلیسی دارد که این فرصت را به خواننده می دهد که منابع دست اول و به روز را تا سال ۹۸ پیدا کند. اساسا کتاب یک منظر دیگری از استانداردهای گروه ویژه اقدام مالی را پیش رو می آورد و فراتر از آن توصیه های عادی به دیدگاه استانداردهای FATF پرداخته است.»
 
وی افزود: «در جواب توصیفی خواندن کتاب توسط بقیه اساتید باید بیان کرد که به نظر می رسد کتاب ادبیات خوبی را در این زمینه به جا گذاشته است که باعث می شود منبع ویژه ای در خصوص بحث FATF باشد و نتیجه گیری کتاب نیز پیامدهای مثبت و منفی همکاری با FATF را منصفانه و بدون هیچ غرض ورزی مطرح می کند.»
 
جعفری گفت: «کتاب، دیدگاه حقوقی و کاملی را برای معرفی استانداردهای FATF در نظر گرفته و دیدگاه هایی را مطرح می کند که کمتر به آن ها پرداخته شده است. این دیدگاه ها شاید بتواند در بازنگری در نحوه اجرای استانداردهای ‌FATF خودش را در ایران نشان دهد و کمک کند. بنابراین به نظرم، این کتاب می تواند به صورت عملی و اجرائی راهنمایی برای تصمیم گیران کلان کشور در برخورد با پدیده FATF و آثاری که می تواند بگذارد، باشد.»
 
این کتاب نقطه شروع است
اما دکتر فیضی چکاب در پاسخ به نقدهای وارد شده اظهار کرد: «هدف از تالیف این کتاب ایجاد منبع برای کسانی بود که دست اندرکار این مطالب هستند و تا حد ممکن سعی شد تا از زیاده گویی جلوگیری شود تا حوصله این مخاطبان هدف سر نرود.»
 
وی ادامه داد: «بی تردید در مورد هرکدام از توصیه ها می شود مقاله ای نوشت. انشاالله ما و حتی اساتید دیگر مورد به مورد روی یک موضوع بحث کرده و آن را تحلیل و توسعه دهیم و به صورت بحث آکادمیک دربیاوریم. ولی فعلا این کتاب نقطه شروع است. هدف این کتاب بیشتر جنبه کاربردی بوده و اینکه ما توصیه ها را بشناسیم.»
 
فیضی چکاب درباره سخنان دکتر طیبی فرد در خصوص اینکه در حال حاضر مشکل ما  FATFو قوائد آنها نیست، اظهار کرد: «اگر در مورد این موضوع فردی که کارش کیفری است کتابی بنویسد، خیلی خوب می شود. در باب مسائل کیفری خودم را ذی صلاح نمی دانم که جنبه های کیفری را تحلیل کنم و اگر ورود می کردم یک کتاب کیفری می شد و خیلی ها آن را کنار می گذاشتند.»
 
وی ادامه داد: «در خصوص وقایع نگاری بودن کتاب نیز باید گفت ما عین توصیه ها را نوشتیم چون نمی توانیم جز این انجام دهیم‌‌.»
 
وی افزود: «هدف ما اصطلاح سازی نبوده است. روی اصطلاحات فکر شده است ولی بعضی از اصطلاحات در ادبیات فارسی مانند فکتورینگ (Factoring) اصطلاح معادل ندارد، پس نخواستیم خلق اصطلاح کنیم.»
 
فیضی چکاب در پایان گفت: «از خانم سوده آهنگری یاد می کنم که نقش بسیار اساسی و مهمی در به نتیجه رسیدن این اثر داشته است.»

گزارشگر: هیوانا حیدری