آموزش برخط در دوران بحران کرونا با چالش‌هایی نظیر عدم دسترسی همگان به وسایل دیجیتالی مناسب، سرعت نامناسب اینترنت در مناطق مختلف کشور، مشکلات خانوادگی دانشجویان، شرایط نامناسب منزل زمان کلاس و امتحان، شی‌شدگی و کاهش شدید روابط انسانی همراه بوده است، اما نظر استادان تکنولوژی آموزشی دربارۀ این موضوع چه بوده است؟

به گزارش عطنا، نشست «آموزش الکترونیکی در دوران بحران کرونا: تجارب ملی و بین‌المللی با تأکید بر تجربه دانشگاه علامه‌طباطبایی» به‌همت گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی، یکشنبه، ۲۳ آذرماه به‌صورت برخط برگزار شد.

در این نشست دکتر سیدرسول عمادی، دانشیار علوم تربیتی دانشگاه بوعلی‌سینا، دکتر حسن رشیدی، دانشیار رایانه دانشگاه علامه‌طباطبایی، دکتر اسمعیل زارعی‌زوارکی، دانشیار تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی، دکتر زهرا جامه‌بزرگ و دکتر مهدی واحدی، استادیار تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند.

داده‌کاوی آموزش مجازی

 دکتر حسن رشیدی، دانشیار رایانه دانشگاه علامه‌طباطبایی گفت: «ویروس کرونا دنیا را متحول و ما را وارد فضایی دیگر کرده است، ما باید این فضا را به عنوان فرصت در نظر گیریم.

طبق آموزش مجازی که ترم پیش در دانشگاه علامه‌طباطبایی داشتیم مجموعه داده‌هایی جمع‌آوری شد که روی آنها ‌داده‌کاوی انجام شده، البته طرحی است که در حال انجام است و به صورت کامل انجام نشده است. داده‌کاوی به معنای استخراج دانش از داده‌های انبوه و دانش به معنای هر اطلاعاتی که در عمل استفاده ‌می‌شود و کمک‌کننده است.

در فرم پرسشنامه دانشجویان از ۱۴ شاخص مرتبط با آموزش مجازی نظرسنجی شده است و ۱۷۹۶ دانشجو از دانشکده‌های مختلف شرکت کرده‌‌اند؛ برای استادان هم از ۱۲ شاخص استفاده شده که ۷۲ استاد از دانشکده‌های مختلف شرکت کرده‌‌اند.

اعداد در نمودار توزیع فراوانی دانشجویان شرکت‌کننده در «نظرسنجی آموزش مجازی» به تفکیک دانشکده، به ترتیب زیر است:

دانشکده علوم ریاضی و رایانه ۸۳ درصد، الهیات و معارف اسلا‌می ‌۴۷ درصد، اقتصاد ۱۹۹ درصد، اکو بیمه ۳۹ درصد، علوم ارتباطات ۱۳۹ درصد، روان‌شناسی و علوم تربیتی ۲۳۳ درصد، تربیت بدنی ۲۶  درصد، حسابداری و مدیریت ۳۳۱ درصد، علوم اجتماعی ۱۴۳ درصد، فارسی و زبان‌های خارجی ۳۷۶ درصد و حقوق و علوم سیاسی ۱۸۰ درصد.

شاخص‌های نظرسنجی درفرم پرسشنامه دانشجویان عبارت است از:

محتوای درسی ارائه‌شده در کلاس مجازی، قابلیت انعطاف در ساعت برگزاری کلاس، پاسخگویی به سؤالات توسط استاد و تعامل استاد و دانشجو، حضور همکلاسی‌ها در کلاس، امکان یادگیری و درک صحیح درس‌های ارائه شده در محیط مجازی، ادامه آموزش مجازی در حال حاضر، نحوه اطلاع‌رسانی آموزش دانشکده، سهولت کار با آموزش مجازی، میزان استفاده استادان از امکانات و ابزارهای سامانه، کیفیت سرعت اینترنت دانشجویان، محیط کلاس برخط، اشتراک محتوا، نظر دانشجویان دربارۀ آموزش مجازی به‌صورت کلی فارغ ازسامانه حاضر و رضایت کلی از سامانه مجازی حاضر. تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها با روش ‌داده‌کاوی انجام شده است و ما نیاز به پردازش و آماده‌سازی داده‌ها داریم و باید آنها را در ساختار جدیدی بیاوریم تا به استخراج کلان‌داده‌ها و تحلیل‌های آماری برسیم.

آمارهای نظرسنجی «محتوا درسی ارائه‌شده در کلاس برخط»

۳۹ درصد: متوسط است

۳۰ درصد: مناسب است

۱۴ درصد: نامناسب است

۹ درصد: بسیار مناسب است

۸ درصد: بسیار نامناسب است

میانگین شاخص‌های نظرسنجی

حضور همکلاسی‌ها در کلاس ۳.۳۵

نحوه اطلاع رسانی آموزش مجازی دانشگاه ۳.۲۲

سهولت کار با سامانه آموزش مجازی ۳.۱۸

محتوا درسی ارائه شده در کلاس مجازی ۳.۱۶

پاسخ گویی به سوالات توسط استاد ۳.۱۱

قابلیت انعطات در ساعت برگزاری کلاس۳.۱۰

ادامه آموزش مجازی در شرایط حاضر ۳.۵

کیفیت سرعت اینترنت شما ۳.۰

میزان استفاده استادان  از امکانات و ایزارهای سامانه ۳.۰

محیط کلاس برخط ۲.۹۷

نظر شما درباره آموزش مجازی به طور کلی فارغ از سامانه حاضر ۲.۹۶

اشتراک محتوا ۲.۸۷

رضایت از سامانه مجازی حاضر ۲.۶۰

امکان یادگیری و درک صحیح درس‌های ارائه شده در محیط مجازی۲.۵۴

سطح‌های تعامل در کلاس‌های برخط

یک‌طرفه: یاددهنده بدون توجه به شنونده سخنرانی ‌می‌کند.

تعامل منفعل: یادگیرنده صرفاً به‌عنوان دریافت‌کننده اطلاعات است.

تعامل محدودشده: یادگیرنده پاسخ ساده‌ای به سوالات استاد و درخواست‌های استاد ‌می‌دهد.

تعامل پیچیده: یادگیرنده پاسخ‌های متعدد و گوناگونی را به نشانه ‌می‌فرستد.

چالش‌های آموزش برخط

دکتر زهرا جامه‌بزرگ، استادیار تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی گفت: فقط حضور فیزیکی در فرایند یادگیری مفید نیست و برای حضور فیزیکی سه سطح شناختی، اجتماعی و تدریس را باید در نظر بگیریم. حضور شناختی و اجتماعی به‌حضور دانشجو و متعلق دانستن آنها بر‌می‌گردد. حضور تدریس هم به سیستم دانشگاهی و اینکه چطور این مسیر هدایتگری را برای دانشجویان فراهم کنند بر‌می‌گردد.

تکنولوژی‌های جدید در شرایطی که افراد حضور فیزیکی ندارند حضور اجتماعی را ملموس ‌می‌کند. دانشگاه‌های بزرگ و برند جهان توانستند شرایطی را ایجاد کنند که دانشجو‌ها بتوانند از منابع و فضای آن دانشگاه بیشترین استفاده را داشته باشند و دانشگاه را به‌سمت توسعه فضای یادگیری هدایت کردند.

وب جزء لزومات زندگی شده است

تحولات وب جزء لزومات زندگی شده است و همچنین سبب شده که افراد از تکنولوژی‌های بیشتری استفاده کنند. وب باعث نزدیکتر شدن به زندگی واقعی و پاسخگویی به نیازهای واقعی و دور شدن از ماهیت ماشینی ‌می‌شود و از بُعد سخت‌افزاری هم از کلیک‌کردن به‌سمت ارتباط لمسی و درک حرکات ابرو، سر و بدن ‌می‌رود.

وب‌ها به سه‌دسته تقسیم ‌می‌شوند: وب یک، دارای قابلیت خواندنی و دانلود. وب دو، قابلیت دانلود، آپلود، خواندنی، اشتراکی، شناسایی تگ‌ها. وب سه، قابلیت معنایی، هوشمندی جست‌وجوگری و فهم درخواست.

ملزومات یادگیری الکترونیکی در دانشگاه‌ها

زیرساخت فرهنگی، اجتماعی ارزشی دیجیتال

زیرساخت رهبری

زیرساخت مدیریت

زیرساخت اداری مبتنی بر یکپارچه‌بودن

زیرساخت فناوری

زیرساخت اقتصادی و کسب‌وکار

زیرساخت آموزشی

نیروی انسانی و مهارت‌های سواد دیجیتال

تجربه دانشگاه علامه‌طباطبایی در بحران کرونا

دانشگاه علامه‌طباطبایی در زمان شروع بحران کرونا هیچ کدام از زیرساخت‌های لازم را نداشت اما در ادامه سامانه‌ای مبتنی بر وبینار ارائه داد که ظرفیت 4 هزار نفری دارد. روزانه ۸۰۰ تا۸۵۰ کلاس برگزار ‌می‌شود و همچنین روزانه ۱۲هزار تا۱۴ هزار کاربر در سامانه حضور دارند. در سامانه میانگین 3 هزار تا 3 هزار و 500 کاربر همزمان آنلاین ‌می‌شوند.

چالش‌های دانشگاه علامه در رابطه آموزش الکترونیک در دوران بحران کرونا عبارت است از:

مشکلات اینترنت کشور، نبود زیرساخت فنی دانشگاه، آشنا نبودن استادان و دانشجویان با محیط‌های آموزشی الکترونیکی، وجود دید آموزش سنتی در استادان با وجود استفاده از آموزش الکترونیک، کمبود نیروی متخصص دارای تجربه در زمینه آموزش الکترونیک، نبود برنامه بلندمدت مدون در دانشگاه برای آموزش الکترونیک، عدم آموزش استادان و دانشجویان و سواد اطلاعاتی پایین برخی استادان.

چالش و مشکلات دانشجویان در رابطه با بستر سامانه و ابزارهای تکنولوژی نیز عبارت است از:

عدم دسترسی به وسایل دیجیتالی مناسب، سرعت نامناسب اینترنت در مناطق مختلف کشور، مشکلات خانوادگی دانشجویان، شرایط نامناسب منزل زمان کلاس و امتحان، تشویق به کارهای غیراخلاقی، هویت شی‌شدگی و ابزاری به‌خود گرفتن و کاهش شدید روابط انسانی.

برخی دیگر از مشکلاتی که دانشجویان و استادان با آن روبه‌رو هستند نیز شامل موارد زیر می‌شود: ناتوانی کار با ابزار تکنولوژی در استادان باسابقه، عدم توجه و دقت در حین کار با سامانه در اکثر استادان، عدم توجه به دستورالعمل‌ها، مشخص نبودن حالت روحی و روانی دانشجویان، اتخاذ روش‌های تدریسی که مناسب شرایط مجازی نیست، آزمون نامعتبر و غیرقابل کنترل، مشکل در تشکیل کارگاه‌های آموزشی، نحوه طرح سؤال در سامانه، اعتبار آزمون و پیشگیری از تقلب و نحوه نمره‌دهی.

مسائل مطرح شده در اندیشگاه آموزش مجازی معاونت آموزشی دانشگاه

ترس کار با ابزارهای تکنولوژی، عدم آگاهی از سیر تحول ابزارها و بسترهای تکنولوژی‌های نوین یادگیری، انتقاد از سیستم مجازی به دلیل محدود بودن تعامل با دانشجو، توصیه در به‌کارگیری نظام تلفیقی در آینده، عدم آگاهی برای ورود به آموزش مجازی، نبود فایل‌های راهنمای مناسب برای دانشجو در خصوص استفاده از کلاس مجازی و نحوه استفاده از سامانه، عدم درک حضور اجتماعی، نامناسب بودن فضای منزل، درخواست استادان برای استفاده از وب‌کم، عدم یادگیری، سامانه نامناسب، عدم وجود و نامناسب بودن ابزارهای تکنولوژی مانند موبایل و لپ‌تاپ، سرعت متغییر اینترنت، روش‌های تدریس نامناسب، عدم درگیرسازی و مشارکت با دانشجویان و حس غمگینی و افسردگی در دانشجو.

پیشنهادهایی برای حل مشکلات آموزش مجازی دانشگاه

برنامه‌ریزی راهبردی دراز مدت مبتنی بر تحقیقات، آینده‌اندیشی و آینده‌انگاری برای مواجه با بحران، طراحی سیستم دانشگاهی اندیشه‌محور، هوشمند و پویا، به کارگیری تکنولوژی‌‌‌های نوین خصوصاً پردازش ابری، برنامه‌ریزی مدون و مستمر برای توانمند کردن استادان و دانشجویان، تلاش برای رفع مشکلات دسترسی به ابزارهای مانند موبایل و لپ‌تاپ برای دانشجویان نیازمند، تربیت دستیاران آموزشی برای استادان با سابقه با استفاده از ظرفیت دانشجویان ارشد و دکترای تکنولوژی‌‌‌های آموزشی و برپایی جشنواره و نمایشگاه از تولیدات استادان در تعامل با مراکز و شرکت‌‌‌های خصوصی.

ائتلاف جهانی آموزش برخط

در بخش سوم نشست دکتر سیدرسول عمادی، دانشیار علوم تربیتی دانشگاه بوعلی‌سینا گفت: شعار یونسکو درباره آموزش در دوران کرونا بحث ائتلاف جهانی آموزش است.

امروزه تمامی متخصص‌‌‌های آموزش به این نتیجه رسیده‌‌اند که باید بر روی آموزش سرمایه‌گذاری شود به‌خصوص در دوران کرونا و سرمایه‌گذاری بر روی آموزش از راه دور و آموزش الکترونیکی باید این اتفاق بیفتد.

وقتی برای این موضوع به صورت جدی برنامه ریزی شود مطمئناً اختلالات ناگهانی کرونا را کاهش ‌می‌دهد. در واقع ما برای آموزش تحت هر شرایطی باید آمادگی داشته باشیم.

عدالت آموزشی در دوران کرونا

یکی از بحث‌‌‌های مهم در دوران کرونا عدالت آموزشی است. باید همه تلاش‌‌‌ها انجام شود تا همه دانشجویانی که در هرجای کشور هستند بتوانند از آموزش برخط استفاده کنند. امروزه در وزارتخانه‌‌‌های مختلف بسترهایی ایجاد کردند مثل شبکه شاد وزارت آموزش و سامانه نوید وزارت بهداشت.

تحمیل آموزش در دوران کرونا بر خانواده‌ها

کرونا مشکلات زیادی را برای شاخص‌‌‌های جامعه به‌وجود آورده و مهمترین شاخص آموزش است، آموزشی که به خانواده‌ها تحمیل شده است. علاوه بر اینکه باید به آموزش استادان و دانشجویان توجه داشته باشیم، رسانه‌‌‌های جمعی باید این وظیفه را به عهده بگیرند که به خانواده‌‌‌ها هم آموزش لازم را دهند، چراکه امروزه مدیریت درس و کلاس‌‌‌ها به دست خانواده‌‌‌ها سپرده شده است.

وزارت علوم دانشگاه‌‌‌ها را به سه دسته تقسیم کرده است، دانشگاه‌‌‌هایی که از قبل آموزش مجازی داشته‌‌اند و آمادگی داشتند، دانشگاه‌‌‌های متوسط که تجربه‌ای نداشتند و دانشگاه‌‌‌های‌های خیلی کوچک که هیچ آشنایی و تجربه‌ای نداشتند.

 دانشگاه شهید رجایی جزء دانشگاه ملی است که از قبل در آموزش مجازی آمادگی داشته و در این دوره با چابکی سازمانی توانسته خود را سرپا نگه دارد و پاسخگو باشد؛ این دانشگاه یک دانشگاه فنی است و با رسالتی که این دانشگاه دارد درس‌های عملی زیادی دارد و ظرفیت‌های بسیاری در این دانشگاه وجود دارد. این دانشگاه آمادگی فنی کامل را در قبل از بحران کرونا داشت و هزینه‌های بسیار سنگینی از گذشته برای آموزش مجازی کرده است.

تبدیل آموزش سنتی به الکترونیکی از حیث فرهنگی است و ما برای اینکه به توسعه عدالت آموزشی برسیم بهترین کار فرهنگ‌سازی در این دوره است.

باید به سمت یادگیری مشارکتی رویم

یونسکو راهبردهای آموزشی را در چهار سطح فنی، محتوا، آموزش و ارزشیابی اعلام کرده است. یک نظام آموزشی در دوران کرونا باید پاسخ فوری برای شناسایی بهترین نوع ترکیب فناوری را ارائه کند. این آمادگی فنی باید بیشتر به پشتیبانی آمادگی روانی و اجتماعی متمرکز باشد. باید از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده شود.

برای تولید محتوا در دانشگاه‌‌‌ها در این دوران باید برنامه‌ریزی‌‌‌های جدی انجام شود که ‌می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. در رابطه با آموزش ما باید به سمت یادگیری مشارکتی رویم و اهداف باید از قبل مشخص باشد. استادان باید با بازخوردهای منظم فعالیت‌های آموزشی را تحت‌نظر داشته باشند و روش‌‌‌های درست ارزیابی را تهیه کنند.

تجربه ملی آموزش برخط/ آموزش‌و‌پرورش

در بخش چهارم نشست دکتر مهدی واحدی، استادیار تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی گفت: وضعیتی که امروزه آموزش گرفتار آن است در۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده و تبعات بسیار زیادی برای خانواده‌ها و دانش‌آموزان داشته است.

مثل تعطیلی طولانی مدت مدارس، فراموشی ۵۰ تا۲۰ درصدی آموخته‌‌‌های پیشین دانش‌آموزان، تشدید مشکلات کودکان آسیب‌پذیر از نظر ذهنی و اجتماعی، تشدید استرس ناشی از همه‌گیری  بر سلامت روان کودکان، افزایش خشونت خانگی و سوء رفتار با کودکان، افزایش چاقی و بی‌تحرکی و افزایش اعتیاد به اینترنت.

شاخص‌های جهانی آمادگی برای آموزش دیجیتال

بر اساس گزارش سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی شاخص‌‌‌های جهانی آمادگی برای آموزش دیجیتال عبارت هستند از:

پلتفرم مناسب آموزش آنلاین، دسترسی به یک دستگاه کامپیوتر برای انجام تکالیف مدرسه، دسترسی دانش‌آموزان به اینترنت مناسب، دسترسی دانش‌آموزان به مکانی آرام برای یادگیری در خانه، توانمندی فنی و حرفه‌ای معلمان در ارائه آموزش‌‌‌ها به کمک وسایل دیجیتالی، فراهم بودن زمان کافی برای معلم‌‌‌ها برای فراهم کردن طرح درس آنلاین و در نظر گرفتن مشوق‌‌‌هایی به معلمان برای ارائه طرح درس‌‌‌هایی ویژه آموزش آنلاین.

برآوردی از وضعیت ایران در آمادگی برای آموزش مجازی

قضاوت دقیق برای برآورد وضعیت آمادگی ایران به دلیل فقدان اطلاعات ‌میسر نیست اما اطلاعاتی نشان ‌می‌دهد که تا قبل از بحران کرونا هیچ آمادگی وجود نداشته است.

آمار‌‌‌ها در ایران

۹۰ درصد به اینترنت دسترسی دارند؛ 60 تا 70 درصد به ابزارهای الکترونیکی یادگیری دسترسی دارند، 30 تا 40 درصد معلمان آمادگی آموزشی و فنی برای ارائه طرح‌درس‌‌‌های از راه دور را دارند.

اقدامات رسمی انجام شده در ایران در بحران کرونا عبارت است از: برنامه‌‌‌های آموزشی تلویزیونی، را‌‌‌هاندازی شبکه‌‌‌های اجتماعی دانشآموزان(شاد)، توسعه شبکه ملی رشد که روزانه ۴۰ برنامه درسی نشان می‌دهد.

آخرین آمار و اطلاعات شبکه شاد

تعداد دانش‌آموزان: ۱۲ میلیون و ۳۵۷ هزار نفر

تعداد معلمان: ۷۱۵ هزار ۶۴ نفر

تعداد مدیران: ۱۱۲ هزار ۵۷۶ نفر

سهم شاد از آموزش مجازی:۸۰ درصد

سهم پلتفرهای رقیب: ۲۰ درصد

جاماندگان و محرومان: ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر

امکانات شبکه شاد

قابلیت ابراز هویت دانش‌آموزان  را دارد و در آن بی‌نامی و بی‌نشانی نیست، حضور و غیاب به صورت هوشمند انجام ‌می‌شود، آموزش به صورت تعاملی است و معلمان ‌می‌توانند بر اجرای تکالیف نظارت داشته باشند، آزمون‌ها به صورت مجازی انجام ‌می‌شود.

در فاز دوم دارای سرعت بیشتری است و امکان بارگزاری اطلاعات بیشتری دارد و به صورت همزمان ۴۰۰ هزار کلاس درحال برگزاری می‌کند، بزرگترین پلتفرم آموزشی کشور است، تدریس استاندارد و محتوای روز آمد در آن وجود دارد، امکان تبادل تجربه، امکان تبادل پیام‌‌‌های تصویری دو طرفه وجود دارد و رایگان است.

نقد بر تجربه یک‌سالۀ آموزش مجازی

ضعف‌های زیرساختی

آموزش و فرهنگ‌سازی ضعیف ذی‌نفعان

تصور موقتی و گذرا بودن آموزش مجازی

عدم استفاده از تعطیلات تابستان برای رفع مشکلات آموزش مجازی

کم‌توجهی به عرصه پرورش و تربیت

کم‌توجهی به تجربه‌‌ اندوخته جهانی

تجربه بین‌المللی آموزش برخط/ دانشگاه ژنو سوییس

دکتر اسمعیل زارعی‌زوارکی، دانشیار تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه‌طباطبایی در پایان این نشست گفت: بحران کرونا برتمامی بخش‌های زندگی انسان‌ها در کشورها و مناطق مختلف اثر گذاشته است اما میزان این اثر متفاوت است. نوع نظام‌‌‌های آموزش در این تفاوت اثرگذار است برای مثال نظام‌های تلفیقی از راه دور سریعتر توانستند خودشان را با شرایط جدید وقف دهند.

دانشگاه ژنو قدمت تاریخی بسیاری دارد، این دانشگاه یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌‌‌های جهان بوده که در رشته روان‌شناسی و علوم تربیتی دارای جایگاه ویژه‌ای است. این دانشگاه در سال ۲۰۱۸رتبه ۱۰۸ را در جهان به خود اختصاص داده است و بیش از ۱۷ هزار دانشجو از۱۵۰ کشور مختلف دارد.

بیش از۵۰۰ برنامه آموزشی در دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکترا ارائه ‌می‌دهد. همچنین بیش از۳۴۳ برنامه آموزشی مداوم ارائه ‌می‌دهد. دانشگاه ژنو از پلتفرم Moodle استفاده ‌می‌کند و در واقع همین پلتفرمی است که در اختیار دانشگاه ما و خیلی از دانشگاه‌‌‌های جهان است.

در اوایل دوران بحران کرونا از طریق ویدیوهای کوتاه و پاورپوینت‌‌‌های با کیفیت استادان، دانشجویان درس را فرا می‌گرفتند. دانشگاه  ژنو در آموزش برخط کلاسی از نرم افزار Zoom استفاده ‌می‌کند که خیلی بهتر از نرم‌افزارهای ما است.

فناوری‌های نوین تا حدود زیادی به ادامه فعالیت‌‌‌های آموزشی، پژوهشی و ارائه خدمات تخصصی به جامعه کمک کرده‌‌اند. همچنین تقویت و پشتیبانی از زیر ساخت‌‌‌های فناوری‌‌‌های اطلاعاتی و ارتباطی ‌می‌توانند بسیار مفید باشند.

خبرنگار: مرضیه هاشمی/ دبیر: فاطمه ملک محمدی