چرا باید از روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا استفاده کنیم؟

استادیار روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی گفت: برای حل مسائل جامعه روزنامه‌نگاران و اصحاب خبر نیز باید راه حل ارائه کنند که این روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا باید دغدغه‌مند باشد، جست‌وجو کند و در نگاه به زیست جهان موضوع و جامعه نگاهی همه‌جانبه‌نگر داشته باشد.

به گزارش عطنا، نشست «روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا» به همت دانشکدۀ علوم ارتباطات، پژوهشکدۀ ارتباطات و کرسی ارتباطات علم و فناوری و با همکاری انجمن علمی دانشجویی روزنامه¬نگاری با سخنرانی دکتر علی احمدی، استادیار روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی شنبه، 22 آذرماه برگزار شد.
دیدگاه‌های دکتر علی احمدی را در ادامه می‌خوانیم:

«روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا معجزه و جادو نمی‌کند، در واقع دو هستۀ اصلی دارد یکی آنکه دیدگاه جهان نسبت به روزنامه‌نگاری تغییر کند و دیگری نگاه منفی مخاطب نسبت به اخبار از بین برود و توازنی در انتشار اخبار منفی ایجاد شود؛‌ در واقع ما فقط مشکل را مطرح نکنیم همراه آن راه‌حل نیز مطرح کنیم و فقط تولید کنندۀ خبر نباشیم.

مدتی است دربارۀ روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا در حال تحقیق هستم. کشور ما به این رویکرد بسیار نیاز دارد زیرا مشکلات و مسائل بسیارند و رسانه‌ها و بویژه شبکه‌های اجتماعی انبوهی از این مشکلات را پوشش می‌دهند. هدف این است که بدانیم أصحاب رسانه به عنوان خبرنگار، استاد روزنامه‌نگاری و... چگونه می‌توانند به کاهش مشکلات جامعه کمک کنند.

چرا روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا؟

بی اعتمادی مخاطبان به رسانه‌ها در سراسر جهان بیش از پیش افزایش پیدا کرده است. در بسیاری از کشورها مانند کشور ما به علل متعددی چون وابستگی رسانه‌ها به دولت و حاکمیت و همچنین به علت افزایش و رشد شبکه‌های اجتماعی که گاهی اوقات زودتر از روزنامه‌نگاران اقدام می‌کنند و گاهی بهتر عمل می‌کنند اعتماد به رسانه‌ها کاهش یافته است.

روزنامه‌نگاران به معنای عام شامل اصحاب خبر و رسانه بر اساس مسئولیت اجتماعی که دارند باید با قدرت رسانه‌ای که در اختیار دارند‌ مقابل مردم و جامعه پاسخگو باشند و نقش اجتماعی خود را ایفا کنند.

ما در جامعه‌ای هستیم که در آن رضایت فردی، اجتماعی و سیاسی کافی وجود ندارد. بخشی از این نارضایتی به علت عملکرد رسانه‌ها است. ارزش‌های خبری چون تضاد، تازگی، کشمکش، فراوانی و... موجب شده خبرنگاران به خبرهای منفی گرایش فراوان داشته باشند و این گرایش تاثیر زیادی در نارضایتی مردم دارد.

خبرنگاران وظیفه‌ دارند نقش اجتماعی خودشان را اجرا کنند‌ٰٔ و با رویکرد عمل‌گرایانه و راه‌حل‌گرایانه عینی‌گرایانه و با رعایت بی‌طرفی به مفهوم نگاه خاکستری نقش مهم خود را ایفا کنند. مدافعان روزنامه‌نگاران راه‌حل‌گرا به دنبال بهتر شدن این نقش هستند.

برخی اندیشمندان مثل بوردیو نقش رسانه‌ها و خبرنگاران را زیر سوال می‌برند که در نهایت به این پرسش می‌رسیم که آیا خبرنگاران نماینده مردم هستند؟ با مطرح شدن چنین پرسش‌هایی موضوع روزنامه‌نگاری راه‌حل گرا در غرب مطرح شد و اوج آن در سالهای ۲۰۱۰ بود اما در ایران از سال ۱۳۹۶ به طور پراکنده به این مفهوم پرداخته شده است.

نقش منفی رسانه‌ها را چگونه می‌توان تعدیل کرد؟

چه باید کرد که نقش منفی رسانه‌ها کمتر شود؟ برخی اندیشمندان و پژوهشگران به این موضوع پرداخته‌اند که نمونه آن هانس روسلینگ، نویسنده کتاب واقع‌نگری، است که بنیادی را به نام گپ مایندر راه‌اندازی کرده است.

او در کتاب خود می‌گوید اطلاعاتی که خبرنگاران به دنیا می‌دهند درست و منطبق با واقعیت نیست. این افراد نگاه منفی روزنامه‌نگاران را زیر سوال می‌برند و می‌گویند این فضا را خبرنگاران ایجاد کرده‌اند و به مواردی نیز مثل کم شدن مرگ‌ومیر، بهتر شدن رفاه و.... اشاره می‌کنند، بنابراین به اعتقاد آنان تصویری که از واقعیت درست شده، تصویر درستی نیست.

استادی داشتیم به نام پاتریک شارودو که روند انتشار اخبار را در چرخه‌ای به نام چرخه ماشین اطلاع‌رسانی می دانست و می‌گفت: خبرنگاران می‌خواهند مخاطب بیشتر داشته باشند، طرفدار مردم باشند و در عین حال عینی‌گرایی و بی‌طرفی را نیز رعایت کنند که این موارد با هم تناقض دارد.

در واقع مبتکران روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا با این نگاه‌ها وارد موضوع شدند. سابقه روزنامه نگاری راه حل گرا را می توان در روزنامه نگاری عمومی یا مدنی در امریکا دید که مدافعان آن معتقد بودند باید مردم در مسائل مختلف ایفای نقش کنند و مردم را وادار به کنش در جامعه کنیم و خود مردم برای بهتر شدن جامعه راه‌حل بدهند.

در واقع روزنامه‌نگاری راه‌حل گرا ادامه روزنامه نگاری عمومی یا مدنی در امریکا است چون وقتی از روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا می‌شود دیگر اسمی از روزنامه‌نگاری عمومی نیست. مقالاتی هم که در خصوص راه‌حل‌گرایی نوشته شده‌اند به اواخر ۱۹۹۰ باز می‌گردد.

این رویکرد راه‌حل‌گرایانه در رسانه‌ها سپس در دانمارک مطرح شد و خانمی به نام «لیسبینگ» معتقد بود روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا به حل مسائل کمک می‌کند.

«اوردیک هاگروپ» و «کاترینگ گیلدنستد» تلاش‌های بسیاری در این حوزه کردند با این مبنا که روزنامه‌نگاران باید جایگاه خود را عوض کنند و باید این شیوه را تغییر داد. این روزنامه‌نگاری موضوعات اجتماعی را به تصویر می‌کشد که مردم را به کنش وادار کند.

ما مسئولیم و فقط نباید انتقادکننده باشیم، ما باید راه‌حل بدهیم. در واقع مبنای این منفی‌نگری را در ماجرای انتشار رسوایی واترگیت در واشنگتن پست دانست که هر چه انتقاد و افشای رسوایی در گزارش‌ها و روزنامه‌نگاری تحقیقی بیشتر باشد ارزش بیشتری دارد و در نتیجه گزارش‌های جنجالی‌تر بیشتر دیده می‌شوند.

در فرانسه روزنامۀ‌ لیبراسیون بخشی را با عنوان لیبراسیون راه‌حل‌ها راه اندازی کرد که برای موضوعات مختلف راه‌حل می‌دهد.

وقتی دربارۀ خبر راه‌حل‌گرا در لیبراسیون صحبت شد در خود تحریریه مخالفان زیادی داشت ولی با فروش رفتن این روزنامه‌ها افراد زیادی دوست داشتند در این حوزه کار کنند.

لوموند هم با چنین رویکردی اعلام کرد قصد دارد صداها را به افکار عمومی برساند. آنها گفتند ما قصد داریم نقشی فراتر از نظارت ایفا کنیم و بین افرادی که ایده‌ای دارند و اهرم‌های اجرا نقش واسطه ایفا کنیم. با همین رویکرد راه‌حل‌گرایانه برخی روزنامه‌ها و رسانه‌ها در جهان برای روزهای کرونا و قرنطینۀ افراد راه‌حل‌هایی پیشنهاد کردند.

روزنامه‌نگاری مثبت‌نگر که بر اساس نگاه «مارتین سلیگمن» روان‌شناس مطرح شده نیز در واکنش به نگاه منفی خبرنگاران به رویدادها پیشنهاد شد و مبتنی بر «پرما» است که به احساس مثبت، درگیری و تمرکز در خود، ارتباط خوب، معنا و دستاوردهای مثبت در زندگی اشاره دارد. این نوع روزنامه‌نگاری می‌گوید چرا همیشه خبرهای منفی کار می‌شوند و مخاطب را اذیت می‌کنیم در حالی که با بررسی‌ها می‌توان پی برد که مردم خبر مثبت را بیشتر می‌پسندند.

منتقدان به این رویکرد منفی در خبرنگاری، اشاره می‌کنند در سالی که نرخ قتل در آمریکا کاهش بسیاری زیادی را نشان داده بود اخبار قتل در تلویزیون ۷۰۰ برابر بیشتر پخش شده بود.

در واکنش به این رویکرد منفی «هافینگتن پست» بخشی را با عنوان خبرخوب راه‌اندازی کرده است که فقط خبرهای خوب را منتشر می‌کنند. «واشنگتن پست» هم ویژه‌نامه‌ای برای پایان هفته دارد که تاکید کرده می‌خواهد افراد هفته را با خبرهای خوش و خوب شروع کنند.

روزنامه‌نگاری صلح هم مانند انواع دیگر روزنامه‌نگاری که گفته شد چنین رویکردی دارد و می‌گوید تا می‌توانید باید پاسخ‌ها به کشمکش‌ها را مثبت بگویید و از جنگ فاصله بگیرید اگر فردی حرف تند می‌زند تعدیل کنید و بعد پخش کنید. رسانه‌ها به راحتی می‌توانند موجب تنش و جنگ شوند و یا زمینه دوری از تنش را فراهم کنند.

وظیفۀ روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا چیست؟

روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا شناسایی مسائل، تجزیه و تحلیل آن، راه‌حل‌های زیست‌ محیطی و اجتماعی را پیشنهاد می‌کن که این پیشنهاد دقیق و حساب شده است. در عین حال باید معیارهای روزنامه‌نگاری نیز رعایت شود هر چند ممکن است جانبداری نیز اتفاق بیفتد اما آن چه اهمیت دارد این است که به موضوع خوب و دقیق نگاه کنند و همه زوایای آن را ببینند.

مردم می‌خواهند برای مسائل‌شان راه‌حلی ارائه شود؛ کمبود دارو و انسولین قلمی، واریز نشدن سهمیۀ معلولان، مشکلات اقتصادی مردم، مشکلات پرداخت وام ازدواج و... این مشکلات انقدر فراوان هستند که اگر فقط انتقادی و بدون نگاه همه‌جانبه و راه‌حل‌گرایانه مطرح کنیم، مخاطبمان با حال بد از خبر ما می‌گذرد.

روح و روان مخاطب ما پس از شنیدن اخبار چگونه است؟

روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا می‌گوید فقط منفی‌ها گفته نشود در عین حال که شفاف‌سازی و مطالبه‌گری صورت می‌گیرد حال راه‌حل‌ها نیز گفته شود.

کیبارابارا مطلبی نوشته مبنی بر این که ما باید کمک کنیم وضعیت روزنامه‌نگاران را بهتر کنیم و اقتدار روزنامه‌نگاران را برگردانیم، مردم از خبرهایمان فراری نشوند، روشی باید پیش بگیریم که مخاطب را پس نزنیم و راه‌های نوینی برای بازاندیشی روزنامه‌نگاری ارائه کنیم.

بنابراین در روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا، اخبار انتقادی را مبتنی بر روزنامه‌نگاری تحقیقی مطرح می‌کنیم، پاسخ معتبر پیدا کنیم و از همه مهم‌تر مردم را وارد کنشگری کنیم. البته این نیازمند خوب شنیده شدن و خوب فهمیده شدن رسانه از ناحیه مخاطب است تا بتوانیم توجه مردم را جلب کنیم که کنش انجام دهند و حتی خودشان راه‌حل بگویند.

هدف روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا چیست؟

برخی معتقدند روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا برای بهتر شدن اوضاع روزنامه‌نگاران است. برخی نیز با انتقاد به این رویکرد در روزنامه‌نگاری می‌گویند اگر خبرنگاری از ایده شرکت‌ها برای ارائه راه حل استفاده کند ممکن است به تبلیغات این شرکت یا نهاد منجر شود و در واقع موضوع حمایت مالی پیش بیاید. برای مثال شرکت دانش بنیانی واکسن تولید می‌کند و رسانه این واکسن را پیشنهاد می‌کند که تبلیغ به نظر می‌رسد.

در واقع در روزنامه‌نگاری راه حل‌گرا، نباید راه‌حل‌ها بوی پول و تجارت بدهند که برخی برنامه‌های مبتنی بر مشارکت ممکن است اینطور باشد و معیار روزنامه‌نگاری را زیر سوال ببرد. در هر حال باید تا حد ممکن مراقب این موضوع بود.

در کشور ما هر سازمانی برای خود یک خبرگزاری راه‌اندازی کرده که بیشتر خبرهای مثبت سازمان را پوشش می‌دهند و در واقع روابط عمومی سازمان‌ها هستند که در دنیا به این شکل رایج نیست.

متاسفانه این موضوع خودش مانع شناسایی دقیق و تجزیه و تحلیل مسائل و در نتیجه ارائه راه حل می‌شود. نتیجه چنین رویکردی خستگی مخاطب از اخبار یکنواخت رسمی است.

در رویکرد راه حل‌گرایانه، روزنامه‌نگاران و اصحاب رسانه نباید سخنگوی سازمان‌ها باشند، راه‌حل‌ها باید ناظر به موضوع باشد نه سازمان‌ها و گزارش عملکرد آنها، هر چند باید این نکته را نیز در نظر داشت که گاهی کار خوب را باید تبلیغ کرد.

روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا نباید موجب شست و شوی اجتماعی (Social washing) و سرپوش گذاشتن بر عملکرد نامطلوب نهادها باشد و زمینه فرار آنها را از مسئولیت فراهم کند و به بهانه راه‌حل‌گرایی در خدمت منافع سازمان‌ها باشد. باید به راه‌حل‌هایی بپردازد که به مردم ارتباط نزدیک دارد تا شرایط را درک و خود را با شرایط هماهنگ کنند.

روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا معجزه و جادو نمی‌کند، در واقع دو هستۀ اصلی دارد یکی آنکه دیدگاه جهان نسبت به روزنامه‌نگاری تغییر کند و دیگری از بین بردن نگاه منفی مخاطب و توازن ایجاد کردن، فقط مشکل را مطرح نکنیم همراه آن راه‌حل نیز مطرح کنیم و فقط تولید کنندۀ خبر نباشیم.

روزنامه‌نگاران برای ارائه راه‌حل نیازمند تخصص هستند و باید دانش کافی داشته باشند بنابراین علاوه بر روزنامه‌نگاری تحقیقی، روزنامه‌نگاری تخصصی اهمیت دارد

روزنامه‌نگاری راه‌حل‌گرا باید دغدغه‌مند باشد، باید جست‌وجو کند، نگاه جامع به زیست‌جهان موضوع و جامعه داشته باشد و باید بیشتر نتیجه برایش اهمیت داشته باشد.

خبرنگار: فاطمه حسن‌آبادی- دبیر: فاطمه ملک‌محمدی