تفکر شبکه‌‌ای در مواجهه با پدیده کرونا

دکتر مائده هدایتی‌فرد در نشست تا‌ب‌آوری شهری و اپیدمی کرونا گفت: در مواجهه با پدیده کرونا که ماهیت ذاتی و شبکه‌‌ای دارد نگاه ما باید به شهر به عنوان یک سیستم چند سطحی باشد و تفکر شبکه‌ای داشته باشیم.

به گزارش عطنا، نشست «تا‌ب‌آوری شهری و اپیدمی کرونا» به مناسبت هفته پژوهش، به همت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی، شنبه، 15 آذرماه به‌صورت برخط برگزار شد.

در این نشست دکتر خلیل حاجی‌پور، عضو هیئت علمی‌شهرسازی دانشگاه شیراز، دکتر محمد شیخی، دانشیار برنامه‌ریزی اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی، دکتر رضا خیرالدین، دانشیار شهرسازی دانشگاه علم و صنعت، دکتر مجتبی رفیعیان، دانشیار شهرسازي دانشگاه تربیت مدرس، دکتر ناصر برک‌پور، دانشیار شهرسازی دانشگاه هنر، دکتر فرزانه ساسانپور دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، دکتر مائده هدایتی‌فرد، دانش‌آموختۀ دکتری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت و دکتر غلامرضا لطیفی، دانشیار ‌برنامه‌ریزی اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند.

دکتر مائده هدایتی‌فرد، دانش‌آموختۀ دکتری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت در این نشست گفت: «می‌دانیم که مناطق شهری و شهرها به دلیل تراکم جمعیت تمرکز فعالیت‌ها و به عبارتی به عنوان اینکه یک مراکزی برای انباشت مناسبات تاریخی کالا و اطلاعات و انرژی هستند اهمیت بسیار زیادی دارند، از جمله در اصلی‌ترین مقصد این ویروس هم قرار گرفتند اما از طرف دیگر ویژگی‌هایی را شامل می‌شوند که می‌توانند اتفاقاً به تسکین و درمان این شرایط کمک کند.

در واقع می‌توان که به عنوان نزدیکترین سطحی که در واقع به تجربه زیسته افراد و زندگی محلی و روزمره افراد هست عمل کند یا اینکه اگر بپذیریم که بخش عمومی می‌تواند بازوی کمکی بخش دولتی باشد برای تحقق اهداف توسعه این ظرفیت نشان می‎دهد که چقدر اهمیت دارد که ما یک بازنگری و پژوهش‎هایی در این حوزه انجام بدهیم.

خب از زمان ظهور ویروس کرونا مطالعات بسیار انجام شد. رفتار ویروس، به عبارتی الگوی شیوع ویروس در شهرها و مناطق شهری واکاوی شد پیامدهای اقتصادی اجتماعی و فرهنگی‌اش بررسی شد و همینطور مهمترین راه‌حل‌هایی که می‌تواند آنها را نزدیک کند به مواجهه با این اپیدمی و در نهایت یک نظم نوین را در یک شرایط انطباق پذیری و سازگاری را با این بحران دست پیدا کند.

من استناد می‌کنم به یک پژوهشی که اخیرا انجام شده است و در آن تلاش شده است مطالعات راه تحلیل محتوا داشته باشد آن هم مشخصاً در حوزه ‌برنامه‌ریزی فضایی و با فاصله هشت ماه از ظهور این ویروس جست‌وجوی کلمه کووید ۱۹ و برابر‌های آن نشان داد که در واقع بیش از ۴۰ هزار مقاله و پژوهش انجام شده که سهم زیادی از آنها به علوم پزشکی و دارو و درمان تربیت است و بخش کوچکی که شامل ۱۶۷ مقاله در آن زمان می‌شد مشخصاً به بخش ‌برنامه‌ریزی شهری طراحی شهری و مدیریت شهری اشاره داشت و تحلیل محتوایی این مطالعات با تاکید بر راه حل‌هایی که ارائه شده نشان داد که به چهار دسته می‌توانیم موضوعات را دسته‌بندی کرد، از جمله کیفیت محیط زیستی، اثرات اجتماعی اقتصادی، مدیریت حکمروایی و همینطور حمل و نقل و مدیریت شهری.

این اتفاق نشان‌دهنده گستره متفاوت موضوعاتی هست که به بحث کرونا و ارتباط‌شان با شهرها و مناطق شهری مرتبط است، اما از طرف دیگر به صورت ویژه نشان‌دهنده اهمیت مطالعات زیست‌محیطی در این زمینه بوده پارامترهای کیفیت هوا و تاثیر آن بر شیوع ویروس کرونا چرخه‌ای آلودگی شهری و در واقع بحث ترافیک شهری.

اینها مسائلی بودند که بار دیگر پژوهشگران را فراخواندند به اینکه تاملی داشته باشند که چطور رفتارهای انسانی بر اثرات انسان در محیط‌زیست می‌تواند پیامدهایی را به همراه داشته باشند که اینها به خود انسان باز می‌گردد و به تغییر شیوه زندگی منتهی می‌شود.

در ادامه هم بحث‌هایی در خصوص شهر هوشمند و تراکم که در صحبت‌های پیشین به آن اشاره شد جزو منابعی بوده که خیلی مهم جلوه کرد.

تجربه اپیدمی در گذشته هم بوده تحقیقاتی که در این حوزه انجام شد محدود شد و بحث گروه‌های آسیب‌پذیر و اینکه چطور گروه‌های آسیب‌پذیر را ظرفیت‌سازی کنیم تا بتوانند با این ویروس مقابله کنند من در این کار آمدم پژوهش‌های داخلی را که در حوزه فضای شهری و منطقه‌ای انجام شده و برای رویارویی با این اپیدمی راه‌حل‌هایی را پیشنهاد دادند بررسی کردم.

منابعی که استفاده شده پایگاه‌های اطلاعاتی که در اختیار است همینطور و مقالات علمی پژوهشی هنوز خیلی از این پروژه‌ها در کار هست که خروجی ایشان هنوز منتشر نشده است ولی با توجه به اینکه حدود نزدیک یک سال است که از این بحران می‌گذرد به هر حال آنچه که تا الان با سیستم پژوهشی مرتبط با برنامه‌ریزی فضایی طی نموده مدنظر است که یک نگاهی داشته باشیم که در چه شرایطی هستیم و مختصات فعلی چه است.

همینطور روزنامه‌ها و خبرنامه‌ها با تاکید بر مصاحبه‌های متخصصین و اساتید دانشگاه و دانش آموختگان تحصیلات تکمیلی در این حوزه داشتند غالباً این مصاحبه‌ها مبتنی بر نتایجی هست که از مطالعات پیشین و گمانه‌زنی‌هایی که از وضعیت آینده به آن رسند شامل می‌شود و همینطور سازمان‌های رسمی و مرتبط مثل مرکز مطالعات ‌برنامه‌ریزی شهرداری تهران مثل اسنادی که انتشارات دانشگاه‌های مختلف هستند که در واقع به عنوان واکنش پژوهشی نسبت به وقوع این بحران از خودشان نشان دادند و به عبارتی وبینارهای رسمی و غیررسمی که امروز خیلی در فضای مجازی و شبکه‌ها شاهدش هستیم این منابعی که تا امروز در اختیار ما هست را نداشت اینطور بوده که این اسناد گردآوری شده مطالعاتی روی آنها انجام شده مفاهیم که به عنوان راه حل‌های مواجه با این بحران ارائه شده است از نظر سیستم‌های پژوهشی مدنظر قرار گرفته است کدام مفاهیم کدام راه را در واقع از نظر پژوهشگران بیشتر مورد تاکید بوده است.

بیشتر مد نظرشان بوده و از طرف دیگر در واقع برای اینکه متوجه شویم که فضای این پیشنهاد به چه سمتی میل می‌کند. تحلیل همزمانی این مفاهیم به کار گرفته شد برای مثال اگر بتوانیم کلید واژه توسعه پایدار چقدر و در چند سند با هم وقوع پیدا کردند این هم می‌تواند کمک کند به اینکه هم در واقع مهمترین راه‌حل‌ها شناسایی شوند و هم آنچه که تا الان انجام شده است و همین که در واقع اهمیت این راه‌حل‌ها چقدر است و ما بیشتر در چه حوزه‌ای مشغول فعالیت هستیم.

مطالعاتی که در واقع در این زمینه انجام شده است هشتاد و یک مود را به عنوان هشتاد و یک کانسپت اصلی مواجهه با این بحران را در اختیار قرار داده است اندازه این مود نشان دهنده میزان تاکید شان است.

برای مثال حفاظت محیط زیست یکی از مهمترین مفاهیم بوده که ابعاد مختلف بررسی شده است در این زمینه حمایت‌های مالی دولت و بعد بهداشت و بعد نهادهای محلی و دسترسی خدمات به همین ترتیب رنگ مودها ایده‌ای که با دیگر مفاهیم به آن اشاره شود می تواند مشخصات ایده‌ای باشد که سرزمین‌های است و اصلی است.

در مقاله نشان می‌دهد که در واقع این ایده مورد اهمیت پژوهشگران قرار گرفته است و لینک‌هایی که بین این موج‌ها قرار دارد در واقع همزمانی دودویی این کلید واژه‌ها به حساب می آید بیشترین زوج‌های مفهومی و این بحث هم زمانی که مطرح شده به این بحث دیجیتالی شدن و تمرکز زدایی و تقویت زیرساخت‌های دیجیتال و الگوهای رفتاری شهروندان، امنیت دسترسی به منابع با تامین خدمات، بحث بهداشت و امنیت و این دو با هم بوده و همانطور که ملاحظه می‌کنید اساساً می‌شود تمام این مفاهیم را بازهم یک دسته‌بندی کرد که من اینها را به نظر می‌رسید که در چند دسته اقتصادی برنامه‌ریزی شهری و ابعاد اجتماعی، ابعاد سلامت، مدیریت و حکمروایی، طراحی شهری، فناوری اطلاعات حمل و نقل و محیط زیست در واقع دسته‌بندی کردند و همین ترتیب در خصوص هر یک از این مطالعاتی که در هر دسته انجام شده اگر بخواهیم نگاه دقیق‌تری بیندازیم می‌بینیم که در حوزه محیط زیست افزایش فضای سبز خیلی مطرح شده است یا توسعه پایدار با تاکید در منابع شهری انجام شده است که همانطور که در این نقشه مشخص است رنگ‌ها نشان دهنده اهمیتی هستند که این مورد نظر پژوهشگران مطرح شده است یا در ابعاد طراحی فضای سبز طراحی فضای پیاده رو طراحی فضای داخلی طراحی واحدهای مسکونی به دلیل اهمیت شرایط دورکاری و تبدیل چند زمانی و چند منظوره فضاها به‌ویژه فضاهای مسکونی بوده در بحث ‌برنامه‌ریزی فضا به همین ترتیب سیاست‌های تمرکززدایی سیاست‌های کاهش تراکم‌های ساختمانی، کاهش تراکم بالای جمعیت تامین خدمات رفاهی از جمله مهم‌ترین مباحثی بودند که پژوهشگران تا به امروز به آن پرداختند در ابعاد اقتصادی بیشتر حمایت‌های مالی دولت مطرح بوده است.

 در بحث مدیریت فضا به عنوان حکمروایی شهری به آن اشاره شده است. در بحث فناوری اطلاعات هم که بحث دیجیتالی شدن مهمترین بحث بوده است اما نکته‌ای که من اینجا می خواهم به آن اشاره کنم این است که مهم است که در حین بررسی این منابع به این پرداخته شود که آیا اساساً آن چیزی که حکمروایی شهری مطرح می‌شود همان چیزی است که در ادبیات موجود و تجارب بیرونی از آن نام برده می شود یا خیر.

تفاوت‌های زمینی که در این بحث وجود دارد و این از یک طرف و بحث بعدی این که باز هم اگر نگاهی دوباره بیندازیم می بینیم موضوعاتی که مطرح شدند بیشتر بر ظرفیت سیستم برای جذب شوک و آن بود تعریف خیلی خوشبینانه تعریف دومی که در سیر تحول مفهوم تا‌ب‌آوری مطرح شد دارد اگر ارجاع بدهم به صحبتی دوستان و اساتید بزرگوار در اسلایدهای قبلی اینجا باید رو راست باشیم که ببینیم و تعریف تاب‌آوری چه هست. در تا‌ب‌آوری در بحث ادبیات فارسی خودمان بازگشت‌پذیری توصیف می‌کردیم شرایطی که ما برگردیم به حالتی که قبل از وقوع بحران بوده است یک بازگشت به تعادل گذشته کم‌کم این تغییر پیدا کرد و رسید به شرایطی که مبتنی بر خلق تعادل نوین و جدید در سیستم تعادل شهری بوده است.

بحثی که به تعادل سیستم‌ها تلاش می‌کنند به تعادل جدید برسند اما در رویکرد موخر تاب‌آوری علاوه بر اینکه به ظرفیت سیستم‌های جذب شود اشاره می‌شود به توانایی سیستم برای ایجاد مسیر نوین برای آینده اشاره می‌شود یعنی نه تنها در شرایط حال و نگاه ضربتی قرار نمی‌گیرد بلکه نگاه به آینده و رویکرد امیدوارانه به آینده با توجه به ظرفیت‌های موجود دارد. این مطالعاتی که تا الان انجام شده است در این حوزه و برداشتی که من بر اساس تحلیل محتوای آنها داشتن این را به من القا می‌کند که در واقع ما تا کنون در این مرحله در در پذیرش رسیدن به تعادل جدید هستیم.

 در حالت خوشبینانه در مسائل طراحی شهری، در مسائل طراحی فضای علمی و کاربردی مشخصات نمی‌توانیم ظرفیت‌ها را در نظر بگیریم اما در بخش‌های ساختاری و در بستری از ساختارهای مادی نیاز به تعامل بیشتر در این زمینه بودیم  است که برگردیم به این نگاه کنیم که این ظرفیت و توانایی خلق مسیرهای نوین برای توسعه آتی با چه الگویی از شهرهای موجود و مناطق موجود ما همخوان است.

کدام ترکیب فعالیتی و مشاغل در فضا می توانند هدایت‌کننده شهرها و مسیر توسعه به سمت بهینگی که به معنای تا‌ب‌آوری وجود دارد هستند آیا تخصص فعالیت است تا مدت‌ها گفته می‌شد اگر اقتصاد تخصصی در شهرها باشد این قدرت سیستم را بالا می برد و این قدرت اتفاقا می‌تواند با شوک مبارزه کند اما بعد از از وقوع شوک چه خواهد شد آیا نه اینکه تنوع فعالیتی آن هم از تنوع مرتبط نمی‌تواند ظرفیت را برای شکوفایی ایجاد کند.

این در بحث اقتصادی است در بحث مدیریت یکپارچه آنچه بیشتر مد نظر پژوهشگران بوده است بحث مشارکت شهروندان اما به نظر می‌رسد ما اینها را نیاز داریم که روی آن کار کنیم نظام توزیع منابع چگونه است. برای مثال اگر ما این نظام توزیع مالکیت زمین و فضا را که در فضای کنونی خیلی شرایط محدودیت ورود به فضا عمومی مطرح شده در شرایطی که ما تفاوت منابع سازمانی و منافع عمومی داری به این راحتی نمی‌توان ادعای بحث عدالت شهری را داشته باشیم.

در نهایت آنچه که من برداشت می‌کنم این است که وقتی با پدیده کرونا که ماهیت ذاتی و شبکه‌‌ای دارد مواجه می شویم نگاه ما باید برگردد به اینکه شهر به عنوان یک سیستم چند سطحی دیده شود و اتفاقاً تفکر شبکه‌ای داشته باشیم که روابط و جلوی آنها را به رسمیت می شناسد. در سیاست‌های قرنطینه به کار گرفته شد و می‌بینیم که چقدر واقع در نظر گرفتن نظام خویشاوندی نظام تمرکز داد در بحث‌های شهری و منطقه‌ای می‌تواند کمک بکند به اینکه سیاست‌های مواجهه با این بحث موفق‌تر عمل کند.