«دو زیست» شدن فضای خانواده‌های ایرانی/ رسانه‌ها باعث شکاف دیجیتال بین والدین و فرزندان

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه فضای خانواده‌های ما دوزیست شده است، اظهار کرد: رسانه‌های مجازی در تغییر ذائقه و شکل دادن به آن نقش مهمی دارند، فضای مجازی نظام ارزشی و جهان‌بینی افراد را دچار تغییر می‌کند، بخشی از جراحی‌ها و عمل‌های زیبایی در جامعه ما متأثر از رسانه‌ها است.

به گزارش خبرنگار عطنا، احمد برجعلی در نشست سه‌شنبه‌های مشاوره‌ای، 6 آذرماه با موضوع «سیر تحولات خانواده در ایران و جهان» در سالن آمفی‌تئاتر دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی این دانشگاه، گفت: ابتدا به روند خانواده در جهان و سپس به ایران می‌پردازم، گرایش‌های امروزی در خانواده‌ها، باعث شکل‌گیری معنای جدیدی از خانواده شده است.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی افزود: امروزه خانواده‌ها با مسائل جدیدی مثل تکثر خانواده، رشد طلاق، ازدواج مجدد، فرزندان خارج از خانواده و شکل‌های نوینی از خانواده روبرو هستند.

وی با بیان اینکه ازدواج مجدد نشانگر وجود گرایش نسبت به خانواده در جهان است، اظهار کرد: خانواده به‌رغم فروپاشی و تزلزل جایگاه آن در جامعه، همچنان دارای هویت و جایگاه است و اگر از این وضعیت شناخت نسبی داشته باشیم، شاید بتوانیم سیاست‌گذاری‌های‌ خود را براساس این شناخت بنا کنیم.

این استاد روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی اضافه کرد: در سیاست‌گذاری اجتماعی مشکل جدیدی داریم، چون روی مسائل فکر نمی‌کنیم و شاید نقش و اهمیت سیاست‌گذاری را هم نمی‌دانیم، درحالی‌که نقشه راه مقابله با آسیب‌های اجتماعی، داشتن سیاست‌های روشن است.

سالمندی یک مسئله مهم است

برجعلی درباره پدیده سالمندی در جهان گفت: باوجود کاهش میزان مرگ‌ومیر نوزادان، زادوولد در دنیا کم‌تر شده و باروری کاهش‌یافته است، همچنین باتوجه به آمارها، از آغاز قرن 21، رشد جمعیت بالای 65 سال، 1.7 درصد بوده و این معنی پیشرفت هرم سنی کشورها به سمت سالمندی است.

وی در همین زمینه ادامه داد: امروزه رشد جمعیت بالای 65 سال در جهان، 2.5 درصد افزایش یافته است و طبق اعلام سازمان ملل، جمعیت سالمند جهان، 10.5 درصد است، این در حالی است که در طبق پیش‌بینی سازمان ملل، این درصد در سال 2050 به 21.8 درصد افزایش خواهد یافت، به‌علاوه اینکه جمعیت افراد زیر پنج سال در 1950، معادل 13.4 درصد بود و طبق پیش‌بینی‌ها، این آمار تا سال 2050، درصد افراد زیر پنج سال، به 6.7 درصد خواهد رسید.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: کوچک ‌شدن جمعیت خانواده از دیگر مسائل خانواده‌ها در جهان بوده و تعداد اعضای خانواده‌ها به یک‌نفری، دونفری و سه‌نفری کاهش یافته است، همچنین میزان باروری در سال 1950 برای هر زن 2.8 درصد بود که این میزان در سال 2007 به 1.6 درصد کاهش یافته است.

وی با اشاره به اینکه میزان امید به زندگی در سال‌های 1950 و 2007 میلادی، به ترتیب 66 و 76 سال بودند گفت: افزایش امید به زندگی پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، پزشکی و روانی در جامعه دارد و هزینه‌‌های سنگینی بر اقتصاد کشورها تحمیل می‌کند.

برجعلی درباره روند ازدواج خانواده‌ها نیز گفت: ازدواج در جهان روند کاهشی داشته، به‌گونه‌ای که از سال 1970 تا 2009 حدود 30 درصد کاهش یافته است، در مقابل طلاق در دنیا رشد دو برابری دارد، در کشور ما نیز طلاق با شیب بالایی، 50 الی 30 درصد رشد داشته است.

وی با بیان اینکه الگوهای اشتغال در جهان دچار تغییر شده است، گفت: تغییر الگوی اشتغال برای زنان و مردان از استاندارد فاصله گرفته است، یعنی به سمت مشاغل نیمه‌وقت و بدون بیمه حرکت می‌کنند، درحالی‌که این الگو درگذشته به سمت شغل‌های تمام‌وقت با بیمه کامل بود، دراین‌باره حتی بحث‌هایی وجود دارد که سن بازنشستگی را بالا ببرند، چون سیستم‌های رفاه اجتماعی صندوق‌های بازنشستگی ما، ورشکسته کامل هستند و توان ارائه خدمات را ندارند.

وقتی فردیت رشد می‌کند سن ازدواج بالا می‌رود

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: اکنون مسائل هفت‌تپه به‌خاطر ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی است و چون این صندوق، توان پرداخت حقوق‌ها را ندارد، دولت ناچار به پرداخت این بدهی است، درحالی‌که طبق قانون دولت چنین مسئولیتی ندارد.

وی با اشاره به اینکه افزایش مهاجرت، ساختار و ترکیب جمعیتی خانواده‌ها را دچار تحول کرده است، اظهار کرد: در ایران حدود یک‌میلیون مهاجر افغانستانی داریم که آموزش‌وپرورش را با معضل جدیدی به نام بچه‌های افغانستانی مواجه کرده است، به‌گونه‌ای که در برخی مدارس بچه‌های افغانستانی در اکثریت قرار دارند و این مسئله یک معضل دیگر را وارد نظام تعلیم و تربیت کشور می‌کند.

برجعلی اضافه کرد: معضل دیگر خانواده کاهش جمعیت کشورهاست، مثلاً کشوری مثل ژاپن با این معضل روبروست، درصورتی‌که جمعیت آمریکا در حالا افزایش است و طبق پیش‌بینی‌ها طی 15 سال دیگر، این جمعیت به 440 میلیون نفر خواهد رسید، این نشان می‌دهد که خانواده در این کشور سنت مهمی است و روی آن کار می‌شود.

وی ادامه داد: جمعیت کودکان زیر 14 سال تا سال 2030 به 8.5 درصد خواهد رسید، همچنین جمعیت افراد 15 الی 24 سال به 12 درصد و افراد بالای 65 الی 79 سال 37 درصد افزایش خواهد یافت، علاوه بر این‌ها، جمعیت افراد بالای 80 سال 54 درصد افزایش خواهد داشت، این تائید کننده روند خانواده‌ها به سمت پیری و سالمندی است.

زمانی که سن سالمندی افزایش یابد، خانواده‌های تک‌نفره افزایش پیدا می‌کنند

برجعلی درباره تأثیرهای افزایش میزان تحصیلات افراد در خانواده‌ها بیان کرد: زمانی که میزان تحصیلات افزایش می‌یابد خود این مسئله می‌تواند خانواده‌ها را دچار چالش کند، به این معنا که فردیت وقتی رشد می‌کند سن ازدواج بالا می‌رود و استقلال فرد با تأخیر صورت می‌گیرد، کسی که تحصیل می‌کند به‌موقع مستقل نمی‌شود و وابستگی او به خانواده بیشتر است.

وی افزود: زمانی که سن سالمندی افزایش یابد، خانواده‌های تک‌نفره افزایش پیدا می‌کنند، مثلاً در کشور کره، طبق پیش‌بینی‌ها 43 درصد خانواده‌ها تک نفره خواهند شد، همچنین طبق این پیش‌‍‌بینی‌ها، این آمار در کشورهای استرالیا، انگلستان، نیوزلند و فرانسه به ترتیب به 48، 60، 71 و 75 درصد افزایش خواهد یافت.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: پیشرفت فناورانه بر ساختار خانواده تأثیر گذاشته و این تأثیرات، دارای جنبه‌های مثبت و منفی بوده است، مثلآَ در شکل مثبت، خانواده‌ها می‌توانند از فضای مجازی خدمات مختلف از راه دور و آموزش‌های درمانی، مشاوره‌ای و پزشکی دریافت کنند.‌

وی افزود: دورکاری در جهان رو به افزایش بوده و مشاغل دورکاری نیز به‌شدت گسترش یافته است؛ مسئله دورکاری و حضور فرد در کنار خانواده، دارای نکات منفی و مثبت زیادی است و مسائل مختلف خود را دارد که باید موردبررسی قرار بگیرد.

برجعلی درباره ایجاد تعادل بین کار و خانواده اظهار کرد: ایجاد تعادل بین کار و زندگی در خانواده مشکل بزرگ دیگری است که خانواده‌ها با آن مواجه هستند، مثلاً در ژاپن بسیاری از افراد به خاطر کار زیاد از بین رفته یا آسیب می‌بینند، به‌همین دلیل، به‌دنبال راهکاری‌های مانند ایجاد اتاق استراحت در محیط کار هستند تا کارمندان بتوانند استراحت کنند، چراکه افراط در کار باعث فرسودگی افراد می‌شود.

وی بیان کرد: تنظیمات بین محیط کار و حضور در خانواده و ایجاد تعادل بین اینها ازجمله مسائلی است که فضای فناورانه الگوها فیزیکی، الگوهای اجتماعی و الگوهای ارتباطی ما را تغییر داده است، اگر بخواهیم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کنیم، باید به این آمار و اطلاعات توجه داشته باشیم.

روند ازدواج در ایران نیز کاهش یافته است

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی اضافه کرد: همچنین آمار خانواده‌های یک والد و خانواده‌های بدون فرزند رو به رشد در جهان است که یک از معضلات جدی برای خانواده به‌حساب می‌آید.

وی با اشاره به اینکه در ایران همه اسناد بالادستی در تائید و تحکیم خانواده است و خانواده اساس توسعه به‌شمار می‌آید، بیان کرد: پویایی کشور به جهت وجود خانواده بوده و اگر امروزه مقاومت و تاب‌آوری در جامعه می‌بینید، بخش بزرگش به جهت وجود خانواده است و استحکام و دوام ما، همه به استحکام و دوام خانواده بستگی دارد.

برجعلی درباره روند سالمندی در ایران گفت: طبق پیش‌بینی‌ها، در روند پیر شدن خانواده‌های ایرانی، از 1385 تا سال 1405، به میانه سنی 10 سال افزوده خواهد شد و پدیده سالمندی در ایران نیز وجود دارد، طبق آمار در سال 1335 میانگین اعضای خانواده 4.76 درصد بود که این آمار در سال 1365، 5.11 درصد رشد داشته است، همچنین در سال 1385، میانگین اعضای خانواده 4 درصد بود که در سال 1390 این میانگین به 3.5 درصد رسید.

وی با اشاره به اینکه روند باروری به‌صورت کاهشی بوده است، گفت: همچنین روند ازدواج در ایران نیز کاهش یافته است، برای مثال در سال 1388 میزان ازدواج در هر هزار، نفر 12.2 درصد بود که این میزان در سال 1395، به 5.7 درصد کاهش یافت.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: طلاق نیز با یک شیب ملایم در حال افزایش است، نرخ زنان سرپرست خانوار افزایش یافته و روند باسوادی و تحصیلات عالی در خانواده‌های ایرانی بسیار زیاد شده است که این مسئله می‌تواند باعث بروز مسائل جدیدی شود.

اشتغال در جامعه ما مردانه است

وی با بیان اینکه باوجود تحصیلات بالای زنان ایرانی، میزان مشارکت اقتصادی آنها 12 درصد است، اظهار کرد: درحالی‌که میزان مشارکت مردان در اقتصاد 63 درصد است، خود این مسئله چالش‌های زیادی ایجاد می‌کند، برای مثال مشارکت اقتصادی زنان ایرانی با توجه به بالا بودن سطح تحصیلات عالی افزایش نیافته است و اشتغال در جامعه ما مردانه است و این مسئله می‌تواند منجر به افزایش استرس و اضطراب در بین زنان شود.

وی با ارائه آماری از رسانه‌ها، در سال 1392 گفت: 85 درصد جامعه ما مجهز به لوازم الکترونیکی هستند، 97.6 درصد خانواده‌های ایرانی به تلفن دسترسی دارند، میزان استفاده از تلفن همراه 61.5 درصد است و 37.8 درصد خانواده‌های ایرانی به اینترنت دسترسی دارند، همچنین 98 درصد خانواده‌های ما از تلویزیون استفاده می‌کنند.

برجعلی در همین زمینه ادامه داد: استفاده افراد از فضای مجازی و وسایل الکترونیکی به‌سرعت در حال افزایش بوده و این مسئله حوزه‌های جدیدی را به وجود ‌آورده است، همچنین رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی، تأثیر مثبت و منفی در خودآگاهی افراد داشته و الگوهای مصرفی در افراد را تغییر داده‌اند.

وی با بیان اینکه فضای خانواده‌های ما دوزیست شده است، اظهار کرد: رسانه‌های مجازی در تغییر ذائقه و شکل دادن آن نقش مهمی دارند و فضای مجازی، نظام ارزشی و جهان‌بینی افراد را تغییر داده است، برای نمونه، بخشی از جراحی‌ها و عمل‌های زیبایی در جامعه ما متأثر از رسانه‌هاست.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی، با بیان اینکه رسانه‌ها باعث ایجاد شکاف دیجیتالی بین فرزندان و والدین شده‌اند، اظهار کرد: رسانه‌ها در روابط میان فردی داخل خانواده و مسائل مختلف ازجمله شناخت، کارایی و ساختار خانواده تأثیرگذار بوده‌اند و همین، باعث کاهش صمیمیت در بین اعضای خانواده شده است.

نظام ارزشی خانواده‌های ما، به سمت پیروز شدن و حالت رقابتی پیش رفته‌اند

این استاد روان‌شناسی تشریح کرد: نظام ارزشی خانواده‌های ما، به سمت پیروز شدن و حالت رقابتی پیش رفته‌اند، درحالی‌که درگذشته، میل به کمال و توسعه در افراد وجود داشت.

وی با بیان اینکه ما باید براساس اطلاعات و آمار، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری بکنیم، گفت: مشاوران در امر سازگاری و شکوفایی خانواده‌ها می‌توانند کمک کنند، نظام حمایتی خانواده در کشورهای دیگر خیلی قوی‌تر از کشور ماست، به‌گونه‌ای که ازدواج در کشور ما سخت و طلاق آسان شده است، باید به این مسائل فکر کرد که چگونه می‌توان چالش ازدواج را در کشور حل کرد.

برجعلی افزود: اگر در جامعه‌ای ازدواج آسان باشد طلاق سخت خواهد شد، اکثر جوانان ما در جامعه میل به ازدواج دارند، منتها ازدواج سخت شده و نیاز به ارائه راهکار دارد.

رئیس دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی در پایان گفت: در کار مشاوره، باید به سیاست‌گذاران گوشزد کرد که اگر این روند این‌گونه ادامه پیدا کند، نسلی میان‌سال به جوانان و سالمندان رسیدگی می‌کند، اما بعد از پیر شدن نسل میان‌سال کنونی، نسل بعدی دچار یک بحران کامل است و این توان را ندارند که به خود و به سالمندان رسیدگی کند.