بازگشت ایرانیان خارج‌نشین نسبت مستقیم با دموکراسی‌خواهی در داخل دارد/ باید از شعار عبور کنیم

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران گفت: بسیاری از ایرانیانی که از کشور خارج شده‌اند در واقع خواستار تغییر نگرش‌ها در عرصه سیاسی ایران هستند به نحوی که تفاوت‌ها و تکثرها به رسمیت شناخته شود و آنها بتوانند در کشور اثرگذار باشند به همین خاطر موج‌های خروج از کشور در بعضی مراحل متناسب با موج دموکراسی‌خواهی در ایران تغییر می‌کند.

به گزارش خبرنگار عطنا، دکتر الهه کولایی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران دوشنبه 23 مهرماه در افتتاحیه همایش ملی «مطالعات ایرانیان دور از وطن؛ هویت‌ها، پیوندها و سیاست‌ها» که در سالن شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، گفت: دَه‌ها سال است که حرف‌های زیبا و سخنان بسیار ارزشمند زیاد گفته شده است، اما مهم این است بتوانیم جنبه‌های اجرایی و عملیاتی به این صحبت‌ها بدهیم و دیپلماسی علمی مورد توجه اجرایی و عملیاتی قرار بگیرد.

وی افزود: دانشگاه‌‌ها باید تجارب علمی و موفق جوامع دیگر را چه از باب تئوری‌سازی و تولید نظریه و چه از لحاظ لوازم اجرایی شدن این تجارب وظیفه بسیار مهمی برعهده دانشگاه‌ها است.

کولایی تصریح کرد: امیدوارم این مسائل در این نشست‌های علمی مورد توجه جدی قرار بگیرد و به‌ لوازم اجرایی شدن آن بیشتر پرداخته شود و ما شاهد اجرایی و عملیاتی شدن یافته‌ها علمی و بایدها مطرح شده در این نشست‌ها باشیم.

شکاف بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی بسیار عمیق است

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران خاطر نشان کرد: ارتباط میان دانشگاه و حوزه مدیریتی و اجرایی جزء ملزومات توسعه است که هنوز در جامعه ما شکل نگرفته و به بیانی دیگر اتلاف منابع رخ داده است.

وی با اشاره به حضور روز گذشته حسن روحانی در دانشگاه تهران، گفت: رئیس‌جمهور از دانشگاهیان کمک خواستند، کمک دانشگاهیان همین است که این نظریه‌پردازی‌ها را به جامعه عرضه کنند و نتایج تحقیقات خود را به دستگاه‌های ذی‌ربط منتقل کنند.

وی افزود: وظیفه دستگاه‌های ذی‌ربط استفاده از نتایج و تحقیقات دانشگاه‌ها در عرصه عمل است اما به دلیل شکاف بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی تحقیقات دانشگاهی در عمل مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

کولایی با اشاره به اینکه شکاف بین دانشگاه و دستگاه‌های اجرایی بسیار عمیق است، اظهار کرد: رابطه هموار و ارگانیک بین این دو نهاد که به‌نوعی الزام توسعه است، وجود ندارد و نیمی از بیکاران ما دانش‌آموختگان هستند و بسیاری از کسانی که از کشور خارج می‌شوند نیز از بین دانش آموختگان بودند.

وی با بیان اینکه دانشگاهیان نیازمند حضور در بخش‌های اجرایی نیستند، گفت: وظیفه دانشگاه‌ها انجام تحقیقات است که در این زمینه دانشگاه‌ها تولیدات زیادی هم رقم زده‌اند؛ اما چقدر این کارها مورد بهره‌برداری قرار گرفته و از تحقیقات علوم اجتماعی تا چه حد در عرصه تصمیم‌سازی استفاده شده است؟ دانشگاه چه کاری بیش از این می‌تواند انجام دهد؟ مردم ایران منتظر عملیاتی شدن شعارهای انتخابات هستند.

نخبگان غربت‌نشین

مدیرگروه مطالعات منطقه‌ای دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران یادآور شد: بسیاری از کسانی که از کشور خارج می‌شوند از میان نخبگان و دانش‌آموختگان بوده و به‌نوعی تیزهوشان هستند که این مسئله باید ما را به تأمل و تفکر وادار کند، که ‌چرا نخبگان ما میل به خروج از کشور دارند.

وی با اشاره به مفهوم «دایاسپورا»، بیان کرد: مفهوم دایاسپورا فقط به معنای خروج از کشور نیست، شاید واژه غربت‌نشین برای ترجمه این مفهوم بهتر باشد، با توجه به تحولی که در مفهوم دایاسپورا اتفاق افتاده است، چون این افراد ارتباط خود را با سرزمین مادری و همچنین تعلق خاطر خود را به سرزمین مادری از دست نداند، دیگر این مفهوم به معنی خروج از کشور نیست، بلکه اشاره به کسانی دارد که به تعبیری غربت‌نشین هستند ولی ریشه و تعلق خاطر آنها هنوز نسبت به کشور مادری‌شان وجود دارد.

کولایی با بیان اینکه دایاسپوراها مصادیق تاریخی مختلفی داشته ‌است، گفت: ایرانیان غربت‌نشین شبیه روس‌هایی هستند که بعد از انقلاب اکتبر از روسیه خارج شدند و در اروپا به اندیشه‌ورزی پرداختند، اوراسیای جدیدی که ما امروز در این کشور می‌بینیم حاصل کار همین روس‌های غربت‌نشین است؛ در آن زمان روس‌های مهاجر نمی‌توانستند به کشور و نظامی برگردند که حاضر به تحمل نظرات آنها نبود.

استاد دانشگاه تهران افزود: بسیاری از ایرانیان که از کشور خارج شده‌اند در واقع خواستار تغییر نگرش‌ها در عرصه سیاسی ایران هستند به نحوی که تفاوت‌ها و تکثرها به رسمیت شناخته شود و آنها بتوانند در کشور اثرگذار باشند به همین خاطر موج‌های خروج از کشور در بعضی مراحل متناسب با موج دموکراسی‌خواهی در ایران تغییر می‌کند.

وی با مثالی به تشریح سخنان خود پرداخت و بیان کرد: این خروج از کشور از اوایل انقلاب اسلامی آغاز می‌شود و در دوران جنگ افزایش می‌یابد و در دوره اصلاحات شاهد موجی از بازگشت غربت‌نشینان به داخل کشور به امید تغییرات هستیم، این نشان می‌دهد غربت‌نشینان از کشور جدا نمی‌شوند، ریشه‌های آنها قطع نمی‌شود و هر زمان که احساس کنند در داخل کشور اثرگذار هستند و شرایط بهتر شده است و می‌توانند تغییراتی ایجاد کنند به کشور بازخواهند گشت.

کولایی با ذکر مثال دیگری ادامه داد: در سال 1388 موج بسیار بزرگی خروج از کشور اتفاق می‌افتد، این نشان می‌دهد اعداد و ارقام مسئله دایاسپورای ایرانی، ارتباط مستقیمی با مسائل کشور دارد. همکارانم در دانشکده فنی دانشگاه تهران می‌گفتند قبل از جریانات 1388 دانشجویان در مقطع کارشناسی‌ارشد به فکر خروج از کشور بودند ولی اکنون از همان سال‌های اول کارشناسی در این فکر هستند.

وی تصریح کرد: خروج از کشور نسبتی آشکار با افزایش و کاهش سطح امید به تغییرات در داخل کشور داشته و مسئله دایاسپورای ایرانی مثل دایاسپورای روسی ارتباط مستقیم با ساختار قدرت دارد.

مفهوم حاکمیت ملی در جهان تغییر کرده است

این استاد دانشگاه تهران یادآور شد: باید مسئله مهاجرت را از دایاسپورا جدا دانست. موضوع بحث ما ایرانیانی است که همچنان به سرزمین خود تعلق خاطر دارند و از سرزمین خود نبریده‌اند، باید به این نکته هم توجه کنیم که جهان تغییر کرده است، ما در عصر جهانی‌شدن زندگی می‌کنیم، واقعیتی به نام انقلاب ارتباطات وجود دارد و مفهوم نظام دولت‌های ملی و مرز و ارزش‌های ملی در دنیا تغییر کرده است.

کولایی با بیان اینکه تغییرات نظام بین‌المللی، دولت‌های ملی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است، گفت: قطعنامه‌های سازمان ملل به خوبی نشان می‌دهد که حاکمیت ملی و مفهوم آن تحول پیدا کرده است‌ و جامعه بین‌المللی حق مداخله در کشور ها را برای خود قائل می‌شود و به همین دلیل باید گفت مفهوم غربت‌نشینان در عصر جهانی شدن در کنار مفاهیم حاکمیت ملی و شهروندی تغییر کرده است.

وی با بیان اینکه در عصر جهانی شدن مفهوم دولت ملی‌، مفهوم شهروند و مفهوم حاکمیت ملی تغییر پیدا کرده است‌، تصریح کرد: امروزه دیگر فقط دولت‌ها نیستند که بازیگر عرصه بین‌المللی باشند و بازیگران دیگری وارد عرصه شدند و غربت‌نشینان بخشی از این بازیگران هستند، باید دید مفهوم مرز ملی تا چه حد تغییر کرده و ایرانیان خارج از کشور تا چه حد می‌توانند فضای داخلی مرز ما را تغییر دهند.

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، با اشاره به تغییرات در مناسبات بین‌المللی و تغییر مفاهیم دولت و شهروند، گفت: امروزه بازیگران بین‌المللی فقط دولت‌ها نیستند و بازیگران فراملی و غیر دولتی وارد عرصه شدند، بنابراین گروه‌هایی که در غربت زندگی می‌کنند، می‌توانند پل‌های ارتباطی میان گروه‌ها و ملل مختلف با توجه به نقش دولت‌ها برقرار کنند.

پارادیپلماسی را جدی بگیریم

وی با اشاره به کارکردهای فرهنگی و اقتصادی غربت‌نشینان در جوامع مختلف گفت: مهاجران هندی در آمریکا، نوعی ایجاد پیوند میان خود و دولت آمریکا را به‌وجود آوردند و این یک مدل بسیار خوبی است که باید دستگاه دپبلماسی ما به آن توجه کند، ما با مفهوم پارادیپلماسی روبه‌رو هستیم؛ مفهومی که دیپلماسی دولتی را در کنار سایر بازیگران عرصه دیپلماسی قرار می‌دهد.

کولایی با بیان اینکه در جامعه ما از قدرت نرم زیاد صحبت می‌شود ولی به مؤلفه‌های آن توجه نمی‌شود، افزود: مؤلفه‌های آن همین دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و گروه‌هایی مانند غربت‌نشینان هستند که می‌توان آنها را سازماندهی کرد، هر چند وقت یک‌بار نهادی در کشور ما، به نام نهاد بررسی وضعیت ایرانیان خارج از کشور تشکیل می‌شود، بدون اینکه نتیجه‌ای دربر داشته باشد، میلیارد‌ها دلار سرمایه از کشور خارج می‌کند. این سرمایه‌ها را زمانی می‌توانیم حفظ کنیم که بتوانیم با ایرانیان خارج‌نشین برای بازگشت سرمایه ارتباط برقرار کنیم.

وی با طرح سؤالی، اظهار کرد: ما چه زمانی می‌توانیم با سرمایه‌های خارجی پیوند برقرار کنیم؟ سیاستی که ما می‌خواهیم در خصوص دایاسپورا اعمال کنیم، ارتباط مستقیم با حفظ سرمایه‌های ما در داخل دارد و زمانی که توانایی حفظ سرمایه‌های داخلی را به‌دست آوردیم، می‌توانیم به فکر ارتباط و جذب سرمایه‌های ایرانیان خارج‌نشین شویم.

درخواست رئیس جمهور از نخبگان برای حل مسائل کشور چه‌قدر جدی است؟

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، ادامه داد: رئیس جمهور از دانشگاه کمک خواستند که به روند توسعه کشور یاری کنند؛ دانشگاه ظرفیتی دارد که می‌تواند کمک کند تا امکان استفاده از این قبیل سرمایه‌ها را داشته باشیم، ما چگونه سرمایه‌های داخل را حفظ می‌کنیم تا سرمایه‌های خارجی امید به بازگشت پیدا کنند؟ این مسائل را نمی‌توانیم از هم جدا کنیم و باید یک نگاه کلان و اندام‌وار به این مسائل داشته باشیم و از شعارگرایی به سمت عمل‌گرایی حرکت کنیم.

وی اضافه کرد: اگر نتوانیم جایگاه، عزت و موقعیت به دانش‌آموختگان داخلی بدهیم، چگونه می‌توانیم به ایرانیان و دانش‌آموخته‌گان خارج نشین تضمین ارائه کنیم.

کولایی با اشاره به اینکه دولت‌مردان ما زیاد شعار داده‌اند، گفت: دانشگاه‌های ما تحقیقات زیادی انجام داده‌اند، تحقیقاتی که فقط خاک خورده است و ما علوم انسانی‌ها و علوم اجتماعی‌ها متهم هستیم که کار پژوهشی انجام نمی‌دهیم اما از کارها و پژوهش‌های انجام شده تا چه حد استفاده شده است؟ از تحقیقات علوم اجتماعی و یافته‌های آن تا چه میزان در طراحی‌ سیاست‌ها استفاده شده است؟ تا چه اندازه از حاصل تلاش‌های دانشگاهی در عرصه تصمیم‌سازی، تصیم‌گیری و اجرایی استفاده شده است؟

وی ادامه داد: ما نیاز داریم که از شعار دادن عبور ککنیم؛ مردم ایران منتظر بازتاب‌های عملی شعارهایی هستند که زمان انتخابات داده می‌شود. در چهار دهه گذشته دانشگاه همواره ثابت کرده است که تمام تلاش خود را در خدمت توسعه جامعه در جهت رفع نیازهای آن به‌کار می‌گیرد؛ اما در این سال‌ها تا چه میزان عرصه مناسب برای دانشگاهیان و نخبگان دانشگاهی جهت ارائه مشاوره‌های لازم به مدیران تصمیم‌گیری و مدیران اجرایی وجود داشته است؟

کولایی با بیان اینکه فضا باید به گونه‌ای باشد که بتوانیم از طریق دیپلماسی علمی پیام خود را به جهانیان برسانیم، اظهار کرد: دیپلماسی علمی فرآیندی است که از ظرفیت‌های دانشگاهی برای تعامل با سایر دانشگاه‌های دنیا استفاده می‌شود، ضمن‌آنکه ما در تمام حوزه‌ها فقط حرف زدیم و از هیچ یک از ظرفیت‌های خود استفاده نمی‌کنیم و این شاخص و مصداق بارز توسعه نیافتگی است.

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در بخش پایانی سخنان خود گفت: کشورهای توسعه نیافته فقیر نیستند؛ آنها توان مدیریت منابع‌ از جمله منابع انسانی‌ خود را ندارند. وقتی ما توان مدیریت نیروی انسانی داخل کشور را نداریم، چطور می‌خواهیم منابع خارج از کشور را به داخل جذب کنیم؟ در صورتی که باید تغییرات را از داخل شروع کنیم.