وظیفه رسانه در بحران «مدیریت شایعه» است/ بحران‌زایی و بحران زدایی رسانه‌ها

این متخصص ارتباطات بحران با بیان اینکه رسانه‌ها نقش بسیار زیادی در بحران‌زایی و بحران‌زدایی دارند، گفت: رسانه‌ها هم می‌توانند در بحران نقش کاهنده و هم نقش افزاینده داشته باشند؛ فضای مجازی در زلزله غرب کشور بر دستگاه‌های اجرایی فشار آورد و روند بهبود شرایط را سرعت بخشید اما نسبت به نهادهای مدیریت بحران حس بی‌اعتمادی مفرط به وجود آورد.

به گزارش عطنا، نشست «رسانه‌های جمعی، ارتباطات ریسک، ارتباطات بحران» در قالب همایش ملی «رسانه‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی در خدمت کاهش خسارات بلایای طبیعی» با حضور محمدمهدی فرقانی، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، سیدضیا هاشمی، مدیرعامل ایرنا، جواد دلیری، سردبیر روزنامه همشهری، اکبر نصرالهی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و مدیرکل سابق نظارت بر اخبار و برنامه‌های سیاسی صداوسیما، کامبیز نوروزی، حقوقدان و روزنامه‌نگار و پروانه پیشنمازی، دبیر خبر و عضو کمیته اطلاع‌رسانی انجمن مخاطره‌شناسی ایران دوشنبه، ۱۴ اسفندماه در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

پروانه پیشنمازی، کارشناس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران که برای صحبت درباره «ارزیابی نقش ارتباطات در مدیریت بحران» به این نشست دعوت شده بود در ابتدای سخنان خود به شرح وضعیت ایران پرداخت و گفت: بر اساس شاخص جهانی تلفات انسانی در سوانح طبیعی ایران از سال 2001 تا سال 2011، رده نهم بود، ما 34هزار نفر از عزیزان ما در بین این سال ها در اثر سوانح طبیعی جان خودرا از دست دادند.

وی افزود: سیل، زلزله، و خشکسالی از بین 32 حادثه‌ای که کشور ما تجربه کرده است، بیشترین تلفات را به ما وارد کرده است و این خسارت هر سال افزایش پیدا می‌کند.

عضو کمیته اطلاع‌رسانی انجمن مخاطره‌شناسی ایران در ادامه به افتتاحیه کنفرانس جهانی سازمان ملل برای کاهش ریسک سانحه که آخرین دور آن در سال 2016 در ژاپن برگزار شد اشاره کرد و گفت: آقای بانکیمون رئیس سازمان ملل در این کنفرانس آماری تکان دهنده ارائه داد که نشان می‌داد ایران سالانه متحمل 300 میلیارد دلار خسارت به دلیل سوانح طبیعی می‌شود.

پیشنمازی خاطرنشان کرد: بررسی‌های ما نشان می‌دهد فقط در 15 سال اول قرن 21، حدود 5/2 تریلیون دلار خسارت در اثر سه سانحه سیل، زلزله و خشکسالی بطور مستقیم به کشور ما وارد شده است. در سطح جهان 5/3 میلیون نفر در اثر سوانح طبیعی کشته شده‌اند که حدود 3 میلیون نفر آن مربوط به آسیا بوده است.

دانش‌آموخته دکتری ارتباطات اجتماعی دانشگاه رودن روسیه گفت: به گزارش سال‌های 2006 تا 2011 کشور ایران بطور متوسط 250 میلیون دلار از سوانح طبیعی خسارت دیده است، این آسیب مستقیم در بازده 25 ساله برای کشور ما، 15 میلیارد دلار بوده است.

وی در بخش دیگری از سخنرانی خود به نقاط و نواحی حادثه‌خیز اشاره کرد و افزود: بیشتر نواحی کشور ما از لحاظ لرزه خیزی در بخش شدید و خیلی شدید است.

کارشناس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران در ادامه گفت: رسانه‌ها نقش بسیار زیادی در بحران‌زایی و بحران‌زدایی دارند، یعنی هم می‌توانند در بحران نقش کاهنده و هم نقش افزاینده داشته باشند. رسانه‌ها در بحران یک سری وظایف کلاسیک و تعریف شده دارند. اگر سه مرحله پیش، حین و بعد از بحران را در نظر بگیریم کاملا تصریح شده است که رسانه‌ها باید چه کاری انجام دهند.

عضو کمیته اطلاع‌رسانی انجمن مخاطره‌شناسی ایران تصریح کرد: مرحله پیش از بحران، مرحله پیش‌بینی، آمادگی و آموزش است، مرحله حین بحران در واقع کاهش خسارات، پاسخگویی و امدادرسانی است یعنی کمک کردن به مدیریت حادثه است.مرحله پس از بحران، پیگیری و عملیات احیاء، نوسازی و بازسازی است.

پیشنمازی به زلزله‌ای که در سال 91 در آذربایجان شرقی اتفاق افتاد اشاره کرد و گفت: سه روز طول کشید تا رسانه‌های ما این واقعه را پوشش دهند، البته بخشی به سوء مدیریت مدیران آذربایجان شرقی برمی‌گشت که اطلاع رسانی کرده بود هیچگونه خسارت مالی و جانی وارد نشده است.

استفاده از پتانسیل‌های مثبت فضای مجازی

وی افزود: هیچ مسئولی برآورد دقیقی از میزان خسارت نداشت و به کارکردهای حین واقعه رسانه‌ها واقف نبود و اعلام کرد که خسارتی وارد نشده است، این در حالی است که 307 نفر از عزیزان ما در زلزله جان باخته بودند، همان شب، صدا و سیمای ما برنامه خندوانه پخش کرد، احساسات قومیتی جریحه‌دار شد و احتمال تشکیل بحران سیاسی را بوجود آمد، یعنی داشت از دل یک بحران طبیعی یک بحران سیاسی شکل می‌گرفت. در اینجا عملکرد رسانه ملی ما به جای کاهنده بودن، افزاینده بحران شد.

کارشناس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران، به زلزله «ازگله» اشاره کرد و گفت: یکی از کارکردهای مهم رسانه در حین بحران این است که مدیریت شایعه کند، براساس فرمول «شایعه» که «آلپورت» ارائه داده است، اگر یک واقعه دربرگیری زیادی پیدا کند و درباره آن پدیده اطلاع‌رسانی کافی نشود زمینه شکل‌گیری شایعات بوجود می‌آید.

 پیشنمازی خاطرنشان کرد: طبیعی است که در همه بحران‌ها، پتانسل بروز شایعات وجود دارد، به این دلیل که در لحظات اولیه، هیچگونه اطلاعات جامعی درباره آن بحران نداریم اما وظیفه رسانه‌هاست که این شرایط را مدیریت کنند.

وی افزود: شبکه‌های مجازی در زلزله «ازگله» شایعه کردند که این اصلا زلزله نبوده و آزمایشات هسته‌ای بوده است و نکته جالب توجه و تاسف بار این است که رسانه‌های ملی هیچگونه عکس‌العملی نسبت به این شایعات از خود بروز ندادند، یعنی برای مدیریت شایعات یک کارشناس زلزله‌شناس را دعوت نکرده بودند تا توضیح دهد این زلزله بوده یا هر چیز دیگری و شایعات را از بین ببرند.

عضو کمیته اطلاع‌رسانی انجمن مخاطره‌شناسی ایران به کژکاردهای رسانه‌ها اشاره کرد و گفت: طبق تحقیقات ما، رویکرد رسانه‌ها در زلزله‌ای که در 29 آذرماه در ماهدشت کرج اتفاق افتاد کاملا انتقادی و منفی بود.

وی به بیان نقش شبکه‌های مجازی در مدیریت بحران اشاره کرد و گفت: فضای مجازی فضایی جاری و ساری است و هر شخصی، چه حرفه‌ای و چه غیرحرفه‌ای محتوا تولید می‌کند. باید بپذیریم فضای مجازی، لازمه زندگی معاصر است. نه تنها در کشور ما بلکه در همه جهان این اتفاق دارد صورت می‌گیرد و اطلاع رسانی توسط شهروند خبرنگار در حال گسترش است، بنابراین به جای انکار این واقعیت ما باید از پتانسیل‌های مثبت فضای مجازی استفاده کنیم.

کارشناس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران به کارکرد شبکه‌های اجتماعی در بحران اشاره کرد و درباره این موضوع گفت: سرعت، ضریب نفوذ و گستردگی زیاد شبکه‌های اجتماعی باعث شفافیت و عدم وجود خطوط قرمز در اطلاع‌رسانی و امکان گزارش‌دهی همزمان، بی‌طرفانه و تعاملی افراد جامعه شده است.

پیشنمازی درباره نقش مثبت شبکه‌های اجتماعی در بهبود وضعیت زلزله‌زدگان کرمانشاه گفت: یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی که در کرمانشاه تاثیر مثبتی ارائه داد تلگرام بود که سرعت اطلاع‌رسانی باعث بسیج شدن و کمک‌های مردمی شد. اتفاق جالب دیگری که بخاطر ماهیت فضای مجازی افتاد این بود که خود افراد حادثه دیده، این فرصت را پیدا کردند که ابراز احساسات کنند و یک تعامل بین حادثه‌دیدگان و کمک‌دهندگان ایجاد شد که باعث شد مردم به کمک‌رسانی بیشتر ترغیب شوند، فضای مجازی بر دستگاه‌های اجرایی فشار آورد و روند بهبود شرایط سرعت گرفت.

دانش‌آموخته دکتری ارتباطات اجتماعی دانشگاه رودن روسیه همچنین به نقش منفی شبکه‌های اجتماعی در زلزله غرب کشور پرداخت و گفت: شکه‌های اجتماعی در زلزله کرمانشاه نسبت به نهادهای مدیریت بحران حس بی‌اعتمادی مفرط در فضای جامعه به وجود آوردند و همین امر باعث شد افراد شخصا امدادرسانی کنند و باعث اخلال در کمک‌رسانی شوند.

وی اظهار کرد: فضای مجازی بستری مناسب برای مدیریت بحران دارد و می‌توانیم از ظرفیت‌های آن برای کاهش دامنه خسارات استفاده کنیم بنابراین به نظر من به جای اینکه فضای مجازی را فیلتر کنیم  و آن را محدود کنیم بهتر است از این ظرفیت‌ها به درستی استفاده کنیم.

پروانه پیشنمازی، متخصص ارتباطات بحران در پایان گفت: باید سطح سواد رسانه‌ای مردم و مسئولان بالا رود، نهادهای امدادرسان تجهیز شوند و بسترهای نرم‌افزاری آنها برای مواقع بحران آماده به کار و قوی شود.