اقتصاد اسلامی در چند حکم فقهی خلاصه نمی شود

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کشور دیگری امکان شکل گیری ندارد و فقط در کشوری که نظام سیاسی آن اسلامی است امکان تحقق دارد، گفت: اقتصاد مقاومتی که پرتوی از اقتصاد اسلامی است فقط در ایران به معنای واقعی کلمه می تواند شکل بگیرد. من مطمئنم در فاصله کمتر از یک دهه ما با یک جهش بسیار جدی در مطالعات اقتصاد اسلامی در عمل و در چارچوب الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و اقتصاد مقاومتی خواهیم داشت که درسی برای جهان خواهد بود.

به گزارش عطنا به نقل از دبیرخانه دائمی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی، چهارمین قسمت از برنامه همراه با خرد با حضور مسعود درخشان عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی و محمد نعمتی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با موضوع اقتصاد اسلامی برگزار شد.
مسعود درخشان در تعریف علم اقتصاد اسلامی گفت: از دیدگاه من نظام اسلامی نظام یکپارچه برای مدیریت و هدایت زندگی دنیوی و اخروی ما نه تنها برای افراد بلکه برای جوامع است و نظامی است که تاریخ حیات انسان را باید شکل دهد. این نظام وجوه مختلف دارد. وجوهی که ما به آن التزام داریم، نظام سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. بنابراین آن وجهی از زندگی اسلامی که مرتبط با مقولات و مسائل اقتصادی است را اقتصاد اسلامی می گوییم.
درخشان افزود: چون یکپارچگی و ارتباطات متقابل زیرمجموعه های اقتصاد و سیاست و فرهنگ یک اصل است بنابراین اقتصاد اسلامی جدای از نظام سیاسی و نظام فرهنگ اسلامی نیست. اقتصاد اسلامی از این دیدگاه جزء جداناپذیر از نظام اسلامی است به همین دلیل است که ما نمی توانیم نظام اقتصادی را از نظام های غیر اسلامی مانند سوسیالیسم بگیریم و آن را اسلامی کنیم. از این رو باید اقتصاد اسلامی را از متن نظام اسلامی ناب و صحیح استخراج کنیم.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: اقتصاد اسلامی دارای دو وجه است ابعادی که علما در حوزه های علمیه از کتاب و سنت استنباط می کنند و به آن فقه اقتصادی می گویند که مشتمل بر احکام اقتصادی است و دیگری مربوط به نظام تدبیر در مدیریرت اقتصاد مسلمین است که این پس از استقرار نظام اسلامی ایرانی معنای روشنی پیدا کرد و امروز این مساله باید مدنظر کارشناسان و مدیران نظام قرار بگیرد.
نعمتی هم در تعریف اقتصاد اسلامی گفت: دانش اقتصاد را اگر درست ترجمه کنیم به آداب مملکت داری، الگوی توسعه، الگوی سبک زندگی و .. اطلاق می شود. اقتصاد اسلامی نوعی سبک زندگی است. این سبک زندگی به چهار مقوله خدمات و کالای خصوصی، کالا و خدمات عمومی، ثروت های طبیعی و پول می پردازد. اقتصاد اسلامی هم به این چهار مقوله پرداخته است.
درخشان در جواب این سوال که وضعیت دانش و علم اقتصاد را در ایران چگونه ارزیابی می کنید و علم اقتصاد اسلامی در چه جایگاهی قرار دارد؟ گفت: معتقدم این علم در جایگاه خوبی قرار دارد هم به لحاظ ایجاد زمینه ها و ظرفیت های رشد سریع در آینده نه چندان دور در داخل و هم به لحاظ مقایسه وضعیت مان با دیگر کشورهای مسلمان.
وی افزود: قبل از انقلاب اقتصاد اسلامی مورد توجه جدی متفکران بیشتر در حوزه های علمیه بود. خیلی از مفسران قرآن به آیات و احکام اقتصادی توجه دقیقی داشتند. مرحوم آقای طالقانی که نه تنها در این باره تفسیر آیات الحکام اقتصادی قرآن داشتند بلکه در زمینه اقتصاد اسلامی کتاب هایی هم نوشتند. تفسیر المیزان و تفسیر نمونه، گنجینه ای از مطالعات درباره مسائل اقتصادی است که از متن آیات الهی استخراج شده است.
وی ادامه داد: از کلام معصومان هم استادان و کارشناسان مطالب ارزشمندی استخراج کردند و کتاب چند جلدی الحیات می تواند نمونه بارز و ارزشمندی از این کوشش باشد که مجموعه ای از سخنان معصومین درباره مسائل عمدتا اقتصادی است. بنابراین زمینه های قوی اسلامی در این زمینه داریم.
درخشان بیان کرد: بعد از استقرار انقلاب اسلامی جامعه از یک سو و امام خمینی و مقام معظم رهبری از سوی دیگر مطالبه پیاده شدن اقتصاد اسلامی داشتند بنابراین دانشگاهیان وارد این حوزه شدند و در اولین گام دفتر همکاری حوزه و دانشگاه و سازمان ها و ارتباطات شبیه آن در حوزه علمیه شکل گرفت. ما به لحاظ پویایی فقه شیعه ظرفیت بسیار بالایی در توسعه اقتصاد اسلامی داریم. کشورهای دیگر نظام سیاسی شان مبتنی بر موازین اسلامی شان نیست و هیچ کشوری مانند ایران نمی تواند ادعا کند جمهوریت بر اساس اسلام دارد پس ایران می تواند دستاوردهای نظری در حوزه و دانشگاه را در این حوزه واردعمل کند چون حمایت شدیدی از حوزه سیاسی دارد.
وی اضافه کرد: نه تنها این حمایت زمینه برای رشد و شکوفایی بیشتر اقتصاد اسلامی در کشور ما می کند بلکه مقامات ارشد این نظام و رهبری هم با جدیت به کارگیری اقتصاد اسلامی به معنای صحیح کلمه را مطالبه می کنند و رهنمودهای راهگشایی مانند اقتصاد مقاومتی یا اصلاح الگوی مصرف را ارائه می کنند.
درخشان با بیان اینکه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کشور دیگری امکان شکل گیری ندارد و فقط در کشوری که نظام سیاسی آن اسلامی است امکان تحقق دارد، گفت: اقتصاد مقاومتی که پرتوی از اقتصاد اسلامی است فقط در ایران به معنای واقعی کلمه می تواند شکل بگیرد. من مطمئنم در فاصله کمتر از یک دهه ما با یک جهش بسیار جدی در مطالعات اقتصاد اسلامی در عمل و در چارچوب الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و اقتصاد مقاومتی خواهیم داشت که درسی برای جهان خواهد بود.
درخشان در جواب این پرسش که دستگاه های اجرایی و قوه مقننه در برنامه ریزی و اجرای اقدامات در حوزه اقتصاد چقدر به نظریات و تولیداتی که در این حوزه انجام گرفته پایبندند؟ گفت: آیا در برنامه توسعه ششم نگاهی به این تولیدات انجام گرفته و یا این کار ضعف دارد؟ در حوزه علوم انسانی پیشرفت به معنای رسیدن به نتیجه مشخص و از قبل تعیین شده نیست. پیشرفت به معنی توسعه دیدگاه کارشناسان از یک سو و تجلی این دیدگاه های موثق در نظام تصمیم گیری مدیران از سوی دیگر است.
وی تصریح کرد: این دو اتفاق در سالهای اخیر کاملا مشهود بود. در علوم چرخه رشد در هر علم باید به وجود بیاید. علوم رشد خطی ندارند. کاربرد علوم هم جنبه به کارگیری مستقیم نظریات در عمل نیست. نظریات دیدگاه متولیان امر را توسعه می دهد. اکنون در همه جهان تصمیمات اقتصادی مدیران بر اساس نظریات صرفا آکادمیک کارشناسان در دانشگاه ها اتخاذ نمی شود بلکه این دیدگاه ها و نظریات متعارض که نوعا در دانشگاه های جهان است، دید مسئولان را توسعه می دهد تا افق های دورتر را می بینند. این اتفاق به معنای رشد است که در کشور ما هم اتفاق افتاده است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: مثلا در کشور ما درباره قراردادهای نفتی که با کشورهای خارجی امضا شده و یا می شود. کشمکش های فکری در جامعه و در فضای آرامی با حفظ احترام کامل رخ داد و ثمره آن فرمایش مقام معظم رهبری بود که در جلسه ای فرمودند: «مادامی که قراردادهای نفتی منطبق با مصالح کلان کشور نباشد نباید امضا شود.» این تذکر فصل جدیدی باز کرد: تشخیص مصالح کلان نظام، تشخیص مصالح کلان نظام به معنای واقعی، انطباق قراردادها با این منافع. این سه مقوله بزرگ رشد دانش در قراردادهای نفتی است و این نشان می دهد زمینه های رشد کاملا فراهم است و این از طریق تضارب اندیشه ها شکل می گیرد. چنین ظرفیت های رشدی در هیچ یک از کشورهای مسلمان دیده نمی شود.
نعمتی در ادامه بیان کرد: اقتصاد اسلامی و یا نظام تدبیر نیازمند پیش شرط بود. بدون حکومت هیچ تفکری نمی تواند توسعه پیدا کند. با اعتقاد حکومت به اندیشه ای خاص دستگاه عریض و طویل پژوهش ها شکل می گیرد و بین ذهنیت ها و عینیت ها رفت و برگشت ایجاد می شود و پیشرفت اتفاق می افتد. بستر حکومت پیش شرط رشد اندیشه هاست.
وی افزود: شاید در فضای قبل از انقلاب زحمات و تلاش هایی بود اما کتابخانه ای بودند که تاثیرگذار نبود درحالیکه در فضای جدید که چارچوب جدیدی بخواهد شکل بگیرد، بستر گفتمانی که حاکمان به آن اعتقاد داشته باشند، پیش شرط است. اکنون با استقرار حکومت اسلامی پیش شرط وجود دارد چیزی که به جز برهه هایی در حکومت آل بویه و صفویه در تاریخ تمدن اسلامی وجود نداشت.
نعمتی درباره جایگاه علم اقتصاد در ایران و اقتصاد اسلامی در نظام آموزشی و پژوهشی گفت: ما در دوره ای زندگی می کنیم که چنین بستری وجود دارد زیرا ۶۰ سال این بحث وجود نداشت. علوم اجتماعی آداب مملکت داری است و وقتی امور کشور در دست مردم نیست چگونه باید در ممکلت داری تدبیر کنند. باید کسانی در مسند امور باشند که باور به اندیشه داشته باشد تا بستر رشد وجود داشته باشد. پس با وجود نظام اسلامی بستر برای شکل گیری الگوی اقتصاد اسلامی و سبک زندگی اسلامی ایجاد شده است.
وی افزود: ما درخصوص اینکه در کجا ایستاده ایم، باید بین حوزه نظر و تغییر واقعیت های زندگی اجتماعی تفکیک قائل شد. حوزه نظر به دو بخش ساختارها و التزام ها تقسیم می شود. در حوزه نظر اگر اقتصاد اسلامی به ساختارهای بهره مندی توجه کند مانند بحث ثروت های طبیعی که اخیرا مطرح شد، در قانون اساسی عنوان شده که بر اساس موازین اسلامی باشد و عدالت در آن رعایت شود و تبعیض آمیز نباشد.
نعمتی بیان کرد: در چارچوب طراحی ساختارهای جامعه در فضای الگوی اسلامی، ساختارهای رسمی الزام های حکومت است که وجه تفاوت این حکومت با دیگر کشورهاست. این ساختارها باید وجه ممیزی داشته باشند. مثلا در قراردادهای نفتی منافع به گونه های مختلفی می تواند تعریف شود. اکنون زمینه ساختارها فراهم است ولی کار باید انجام شود. اکنون دوره دکتری مدیریت قراردادهای نفت و گاز در دانشگاه امام صادق(ع) طراحی شده چیزی که قبلا اصلا سابقه نداشته است. رساله های ۴۵ دانشجوی دکتری بر اساس موازین اسلامی از فضای حقوق مختلف نفت و گاز تعریف شده است.
نعمتی در جواب این پرسش که آیا فکر می کنید عملکرد دستگاه های کشور بر اساس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است؟ گفت: ما در تغییر واقعیت های زندگی اجتماعی خیلی فاصله داریم. تغییر واقعیت ها خواست حکومت را می طلبد ولی دولتمردان هم نقش مهمی دارند تا به یک تفکر تبدیل شود. مثلا در نظام پولی با چارچوب نظری مباحث نظام بانکداری متعارف نقد می شود، جریان های رقیب و دانشگاه ها کار می کنند و دستگاه های اجرایی متاثر از این اندیشه ها هستند.
وی افزود: جریان اقتصاد اسلامی رو به رشد است اما با غلبه این جریان فکری در فضای دانشگاهی و اجرایی فاصله داریم. نمی توان به صرف اینکه در یک دانشکده ای نظریه ای داده شد انتظار داشته باشیم همه دولت و دانشگاه ها به آن عمل کنند.
مجری در ادامه بیان کرد: آقای نعمتی اشاره کردند که در مقام نظر و علم اقتصاد اسلامی شاهد تولیدات و انباشت نظریات در کشور هستیم. سوال من این است که وضعیت مدیریت حوزه اقتصادی کشور و نه علم اقتصاد، آیا مبتنی بر نظریات اسلامی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است؟ و آیا الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در جایی مدون شده است؟ رهبری رهنمودهای کلی را بیان می کنند و سعی می کنند ذی نفعان و فعالان کشور اعم از نظری و اجرایی در مسیر چشم اندازهای دینی و انقلابی فعال کنند. آیا طراحی و اجرای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که یک رکن آن اقتصاد است در حال انجام است؟
درخشان در جواب این سوال افزود: اقتصاد اسلامی دارای دو وجه است بعد فقهی و بعد ظهور اندیشه های اسلامی در چارچوب مدل های برنامه ریزی برای مدیریت امور اقتصاد مسلمین. ما باید بر بعد دوم به عنوان کارشناسان دانشگاهی تمرکز کنیم. الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر بعد دوم نظر دارد زیرا الگوسازی است. الگوسازی استنباط فقهی نیست و ظهور موازین الهی و شرعی در تنظیم امور اقتصادی است.
وی ادامه داد: اقتصاد مقاومتی استنباط فقهی نیست و به دست دانشگاهیان و متولیان امور باید انجام شود. در زمینه اینکه آیا امور اقتصادی بر اساس الگوها شکل می گیرد یا خیر؟ باید گفت که خیر اینگونه نیست. زیرا این الگوها به اندازه کافی رشد و تکامل پیدا نکرده اند و دوم اینکه تقاضا و مطالبه مدیران ارشد اجرایی کشور برای رشد این مدل ها به اندازه کافی نیست و دلیل آن را هم بر فرهنگ حاکم بر مدیران کشور می دانم زیرا فرهنگ حاکم بر رفتار آنها نشان می دهد چنین اعتقادی در آنها به آن درجه از کمال نرسیده است.
درخشان اضافه کرد: آیا ما جایی در برنامه های دولت داریم که متکفل برنامه های راهبردی توسعه صنعت، تجارت و کشاورزی و خدمات باشد تا در راستای اهداف اقتصاد اسلامی که محرومیت زدا و اقامه قسط است همسو باشد. رییس سابق بانک مرکزی انگلستان گفته بود اگر ایران در مسیر اقتصاد مقاومتی پیش برود و به نتایج جدی تر برسد ما مشکل خواهیم داشت. این دیدگاهی است که متفکران را به تفکر وا می دارد. کشورهایی که داعیه دموکراسی مانند انگلستان دارند، به این شکل درباره ما فکر می کنند.
وی با اشاره به اینکه من دید خاصی از اقتصاد اسلامی دارم، گفت: فقه الاقتصاد در جای دیگری تولید می شود و ما راجع به کاربرد آن در تنظیم امور اقتصادی صحبت می کنیم. در نظام تدبیر اقتصادی، اقتصاد جدای از سیاست و فرهنگ نیست. اقصاد اسلامی باید ملهم از فرهنگ و سیاست اسلامی باشد.
درخشان افزود: نظام سیاسی اسلامی باید نگاه راهبردی به سیاست جهانی داشته باشد. نظام اقتصادی اسلامی باید بداند ترامپ کیست و باید از طریق نظام سیاسی اسلامی این موضوع را دریافت کند. وقتی مقام معظم رهبری می فرمایند: « به آمریکایی ها اعتماد نکنید.» ثمره این حرف باید در تنظیم امور اقتصادی و وضع قوانین اقتصادی و تجاری، انتقال فناوری از نهادهای زیربط و سرمایه گذاری خارجی و قراردادهای نفتی ظاهر شود و گرنه اگر اقتصاد اسلامی را فقط چند حکم فقهی بدانیم، می شود اقتصاد اسلامی دوره قاجاریه. در آن دوره علمایی بودند که کتاب های شان مرجع درسی در حوزه های علمیه است اما نظام ما اکنون جمهوریت اسلامی داریم.
وی بیان کرد: نگرش من به اقتصاد اسلامی نگرش راهبردی و کاربردی است از این رو اقتصاد مقاومتی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را پرتوی روشن و جامع از اقتصاد اسلامی با توجه به مقتضیات فعلی ایران و جهان می بینم.
مجری گفت: برخی روشنفکران معتقدند وضعیت اقتصادی کشورنتیجه اقتصاد اسلامی است. الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کجا باید تدوین می شد و چرا تا به الان تدوین نشده است؟
نعمتی در جواب این پرسش بیان کرد: تهمتی به اندیشمندان اسلامی زده شده که همه نابسامانی های اقتصاد امروز ایران از نوع تفکر اقتصاددانان اسلامی که در مسند امور بودند و کارهایی را انجام دادند و امروز نتیجه آنها نمایان شده است. من این تفکر را تهمتی بیش نمی دانم.
وی بیان کرد: ما می گوییم یک بار دیگر برای اقتصاد اسلامی بیاندیشیم. اما هنوز آن تفکر شکل نگرفته که واقعیت ها را تغییر دهد. برای تغییر در نظام پولی یا ثروت های طبیعی در نظام اسلامی نیازمند اندیشه هستیم. ما عرضه کننده این مباحث هستیم که متقاضی جدی می خواهد. متولی تدوین این مباحث دولت ها هستند که با نگاه تدبیر امور اسلامی به آن نگریسته شود. چیزی که فعلا متاسفانه متولی دولتی جدی در این زمینه وجود ندارد.
درخشان بیان کرد: دولتمردان فرمایشات امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری را با دقت بیشتر بررسی کنند وباور کنند تکیه گاه انقلاب اسلامی محرومیت زدایی و مبارزه با مستکبرانی است که هدف شان پایمال کردن ارزش های اسلامی است. این شرط لازم برای توفیقات و رشد اقتصاد اسلامی در عمل است زیرا ما در مقابل نظام سازمان یافته و قوی تبلیغاتی جهانی که مبتنی بر علم و دانش عمل می کند، هستیم.
وی افزود: من با جریانی که در نسل جوان است با اطمینان می گویم که کمتر از یک دهه، با جریانی از اندیشه های نوین انقلابی در راستای امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب روبرو خواهیم بود.
نعمتی هم در پایان گفت: من دانشجویان و طلبه ها را به تشکیل هسته های مقاومت دعوت می کنم. در افقی که آقای درخشان گفتند ظرفیت و پتانسیل هست که درباره مسائل و مشکلات نظام تدبیر جدیدی بر اساس آموزه های اسلامی طراحی شود.