خطر برای روزنامه‌نگاری کل جهان عرب

«الجزیره» یک شبکه خبری قطری است که بیش از ٢٠ سال خار چشم حاکمان اقتدارگرا در جهان عرب بوده و اکنون با مطالبه‌ای بی‌سابقه برای بسته‌شدنش روبه‌رو شده است.

به گزارش عطنا، با توجه به مطالبه بی سابقه ای که برای بسته شدن شبکه جهانی «الجزیره» در دنیای عرب به وجود آمده و حتی یکی از دلایل اختلافات سیاسی نیز در منطقه شده است، ایدن وایت در یادداشتی به کندوکاو این مسئله پرداخته و تاثیر آن بر دنیای رسانه ای عرب زبان را مورد بررسی قرار داده است که به نقل از روزنامه شرق می‌خوانیم؛

خیلی به‌ندرت پیش می‌آید که یک شبکه رسانه‌ای جهانی کسی را دلخور نکرده باشد. در خلال سال‌ها، «سی‌ان‌ان»، «فاکس‌نیوز»، «راشاتودی» و حتی «بی‌بی‌سی» که ازسوي خیلی‌ها به‌عنوان برندهای پیشرو مورد اعتماد در میان رسانه‌های پخش تلویزیونی شناخته شده‌اند، آماج تنبیه سیاسی حسابی یا اتهام به سوگیری به‌نفع برخی افراد قرار گرفته‌اند، اما هیچ‌کدام به این حد از ناسزاگویی که بر سر «الجزیره» آوار شده نزدیک هم نشد‌ه‌اند. «الجزیره» یک شبکه خبری قطری است که بیش از ٢٠ سال خار چشم حاکمان اقتدارگرا در جهان عرب بوده و اکنون با مطالبه‌ای بی‌سابقه برای بسته‌شدنش روبه‌رو شده است. «پدیده الجزیره» یک صدای رسانه‌ای نمادین و توفانی در منطقه‌ای بوده‌ است که جدایی‌طلبی مذهبی، درگیری داخلی و سیاست استبدادی، موانع سرسختی برای آزادی بیان و اصلاحات اجتماعی و دموکراتیک بوده‌اند؛ آزادی‌ها و اصلاحاتی که وجودشان بسیار ضروری به نظر می‌رسد.  این شبکه در  حال انجام روزنامه‌نگاری چالشی و انتقاد از دولت‌هایی است که از حقوق‌بشر سوءاستفاده می‌کنند و در مدرن‌کردن و پذیرش آزادی‌های سیاسی شکست می‌خورند. البته این پیشروبودن به‌جز در خود قطر رخ می‌دهد؛ جایی که این شبکه بااحتیاط پیش می‌رود تا دستگاه سیاسی حاکم را که پول گزارشگری‌های پیشروانه‌اش را می‌دهد نرنجاند.

طی‌کردن پله‌های ترقی برای «الجزیره» سریع بود. تا ابتدای قرن جدید، این شبکه بسیار مشهور شده بود. این شبکه ٢٤ ساعته برنامه پخش می‌کرد و ١٢ دفتر بین‌المللی و بیشتر از ٥٠٠ کارمند داشت. این شبکه هر تابوی موجودی را با برنامه‌های مستقیم تلفنی که درباره رفتارجنسی خارج از زناشویی، سیاست و افراط‌گرایی خشونت‌آمیز بحث می‌کرد، به چالش می‌کشید. «الجزیره» به استقبال دعواها رفته است. متهم به این شده است که «تلویزیون تروریست‌ها» است (شبکه‌ای که گزینه القاعده برای ارسال ویدئوهای تبلیغاتی خود بعد از حملات ١١ سپتامبر بود). پشت‌سرهم متهم شده است که ضدغربی، همراه با اسرائیل و هم‌زمان، آشکارا اسلام‌گرا و حتی تأسیس‌شده به وسیله «سی‌آی‌ای» است. تعجبی ندارد که در طول این مسیر، «الجزیره» برای خود دشمنان قدرتمندی، به‌ویژه در ردیف حاکمان محافظه‌کار و سال‌خورده عرب، درست کند. این شبکه در کشورهای زیادی ممنوع یا از آنها اخراج شده است و روزنامه‌نگارانش به اهداف حملات سیاسی تبدیل شده‌اند. در مصر، وقتی که سه نفر از کارکنان این شبکه با مجازات‌های ساختگی دستگیر و زندانی شدند، به موضوع یک مبارزه تبلیغاتی جهانی برای آزادی مطبوعات تبدیل شدند. حالا بحرانی بسیار جدی‌تر سر برآورده است؛ گروهی از دولت‌ها - شامل مصر و عربستان‌سعودی – از قطر خواسته‌اند که شبکه «الجزیره» را تعطیل کند. این مطالبه‌ای غیرعادی است که در یک اولتیماتوم ١٣‌بندی ازسوي دولت‌های حوزه خلیج‌فارس صادر شده است.  این شبکه دو چهره رسانه‌ای دارد؛ کانال عربی که ابزاری قدرتمند برای تأثیرگذاری در جهان عرب است. این کانال با صدای بلند، حامی دولتی کوچک است که فراتر از وزن خودش در صحنه جهانی نفوذ دارد. رهبران قطری غرق در درخشش دیپلماتیک پوشش رسانه‌ای خودشان، تلاش‌های کشور را برای ایجاد صلح در میان جوامع عرب درگیر جنگ در سودان، لبنان و فلسطین برجسته می‌کنند. فراتر از حوزه عربی، این شبکه با راه‌اندازی الجزیره انگلیسی در سال ٢٠٠٦، به بازیگر بزرگی در صحنه رسانه‌ای بین‌المللی که تحت سلطه رسانه‌های انگلیسی‌زبان قرار دارد تبدیل شد. این کانال جدید، برخی از بهترین و حرفه‌ای‌ترین روزنامه‌نگارانی را که اغلب سرخورده از رسانه‌های جهانی موجود بودند به عضویت درآورد. این کانال توانست طی سال‌ها شهرتی درست‌وحسابی در روزنامه‌نگاری منصفانه و عینی برای خود دست‌وپا کند.  اما این حرف را نمی‌توان درباره کانال عربی «الجزیره» زد. پوشش‌دادن همدلانه گروه‌های اسلام‌گرای سرسختی همچون اخوان‌المسلمین در مصر و حماس در فلسطین، بسیاری از ناظران از جمله روزنامه‌نگاران مستقل در منطقه را رنجانده است. این کانال عربی به اعتبار خود صدمه زده و منجر به سقوطش در رتبه‌بندی‌ها شده است.

این دو کانال اغلب یک داستان واحد را اما به طرز عریانی از دو زاویه متفاوت تعریف کرده‌اند. این تفاوت‌ها از شروع بهار عربی که شبکه به‌طورکلی از آن حمایت می‌کرد برجسته شده است. بااین‌حال، بعد از چندین‌سال که تحریریه کانال عربی «الجزیره» پشت سر گروه‌های اسلام‌گرا قرار گرفت، گاهی در خیابان‌ها مورد مخالفت تظاهرکنندگان قرار گرفت - در مصر و تونس - یا گرفتار درگیری‌های مسلحانه شد – در سوریه و یمن.

پشت سر بحرانی که منجر به اولتیماتوم مخالفان سیاسی قطر شده است، نگرانی‌های ادامه‌یافتن آشوب در بسیاری از قسمت‌های منطقه و قطبی‌شدن سیاست در جهان عربی قرار دارد. برخی از این مخالفان سیاسی؛ مثل عربستان‌سعودی، نیز رفتارهای پرسش‌برانگیزی همچون ارتباط با گروه‌های مبارز و همچنین تأمین مالی رسانه‌ها - در این مورد، رقیب منطقه‌ای «الجزیره»؛ یعنی تلویزیون «العربیه»- را به نمایش گذاشته‌اند.  هدف قراردادن سیاسی قطر که شامل ممنوعیت تردد از دوحه و به دوحه می‌شود، علاوه بر آنکه این کشور در حال نبرد با همسایگان را به انزوا می‌کشاند و تنش‌ها را در منطقه بالا می‌برد، محدودیت‌های بیشتری را نیز برای روزنامه‌نگاری در کشورهای عربی ایجاد می‌کند که همین حالا هم حقوق رسانه‌هایشان در محدوده تاریک‌و‌روشنِ بی‌ثباتی قانونی و سیاسی قرار دارد.  «شبکه روزنامه‌نگاری اخلاقی» از روزنامه‌نگاران منطقه حمایت می‌کند – ما برنامه‌هایی را با همکارانمان در فلسطین، اردن، مصر، تونس و لبنان برگزار کرده‌ایم – و اخیرا به توافقی با «مرکز آزادی‌های عمومی و حقوق‌بشر الجزیره» رسیده‌ایم تا با ما برای تقویت استقلال و حرفه‌ای‌گرایی تحریریه‌ای همکاری کند.

«الجزیره» نقش مهمی در پوشش خبری شهروندان در جهان عرب بازی می‌کند و با وجود انتقادات بسیار به نوع پوشش آن، به‌خصوص در کانال عربی و فراتر از آن، پر از طنین صدای بسیاری از روزنامه‌نگاران، هم در داخل، هم در منطقه و هم فراتر از منطقه است و سرکوبش دوای درد دعواهای سیاسی منطقه‌ای نیست.

اما سرکوب الجزیره می‌تواند حاکی از صورت معکوس مبارزه تبلیغاتی گسترده‌تری در حوزه آزادی مطبوعات باشد. تا این حد که عمر غباش، سفیر امارات متحده عربی در روسیه، با عباراتی بدون تعارف روشن کرده و توضیح داده چرا کشورهایی که در پی تعطیلی «الجزیره» هستند، این‌طور پیش می‌تازند. او به گاردین گفته است: «ما ادعای داشتن آزادی مطبوعات نداریم. ما از مفهوم آزادی مطبوعات حمایت نمی‌کنیم. آنچه درباره‌اش صحبت می‌کنیم مسئولیت‌پذیری در بیان است».

روزنامه‌نگاران و دبیران و سردبیران رسانه‌ها در هرجایی باید زنگ‌های هشدار را به صدا درآورند. نگرانی از سانسور و حملات بیش از این به آزادی رسانه‌ها، نباید سرسری گرفته شود. همین امر دیوید کای، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امر پیشبرد و حمایت از آزادی عقیده و بیان، را وادار کرده در دفاع از «الجزیره» بيانیه‌ای صادر کند. او گفته است: «مطالبه تعطیلی این شبکه نشان‌دهنده خطری جدی برای آزادی مطبوعات است و چنان‌که اعلام شده، به بهانه بحران دیپلماتیک تلاشی صورت می‌گیرد تا تشکیلات «الجزیره» برچیده شود».