دنیای بزرگ بی‌روایتگر/ مشاور مدرسه باید یک‌یک دانش‌آموزان را بشناسد/ 4 وظیفه مشاوران مدارس

نشست «بررسی نقش مشاوران مدارس» همراه با پخش مستندی از فیلم‌سازی که دغدغه‌ای از جنس مشاوره تحصیلی دارد در حالی برگزار شد که اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه با ابراز نگرانی از وجود 66 درصدی افراد غیرمتخصص در زمینه مشاوره مدرسه در مدراس کشور انتقاد کردند.

به گزارش عطنا، این نشست همراه با پخش مستند «کارنامه» ساخته یوسف حبیبی و با حضور حسین سلیمی بجستانی، آتوسا کلانترهرمزی و محسن محمدی، اعضای هیئت علمی گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی، روز سه‌شنبه، دوم خردادماه در دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی این دانشگاه و به همت انجمن علمی مشاوره ایران برگزار شد.

در این نشست، یوسف حبیبی، کارگردان و فیلمساز «کارنامه» با بیان اینکه این فیلم یک مستند گزارشی است، گفت: در پس هر کتابی که نگارش می‌شود و هر فیلمی که ساخته می‌شود، دغدغه‌ای وجود دارد که از ذهن نویسنده و سازنده به سمت دنیای بیرون هدایت شده است.

حبیبی با بیان اینکه برای ساخت این فیلم به مدارس دخترانه و پسرانه رفته و سوالاتی درباره مشاوران مدرسه از دانش‌آموزان پرسیده است، ادامه داد: من به دانش‌آموزان قول می‌دادم که در زمان تدوین فیلم، صحبت‌های آنها را سانسور نکنم و این موضوع باعث می‌شد که آنها گفت‌وگو را بپذیرند و صادقانه صحبت کنند.

وی درباره هدف خود از ساخت مستند کارنامه، گفت: جلسات مختلفی از سطح مدارس تا وزارتخانه و در شهرستان‌های مختلف کشور در زمینه مشاوره برگزار می‌شود اما اغلب شاهد آن هستیم که در تمام این جلسات، مخاطبان ما که دانش‌آموزان هستند، فراموش می‌شوند اما دغدغه من از ساخت این مستند، شنیدن صحبت‌های دانش‌آموزان درباره امر مشاوره‌ است.

«تنبیه» نام‌آشنا؛ «تشویق» دور از ذهن

در ادامه این نشست، حسین سلیمی‌بجستانی با اشاره‌ به فیلم «مشق شب»، ساخته مرحوم عباس کیارستمی، گفت: انعکاس روایت‌های دانش‌آموزان در مدارس از خدمات مشاوره بود و به یاد دارم که در یکی از مصاحبه‌ها از دانش‌آموزان سوال شد، تنبیه یعنی چه؟ و همه بچه‌ها به خوبی می‌توانستند آن را تعریف کنند، سپس از آنها پرسیدند تشویق یعنی چه؟ و به سختی درباره پاسخ این سوال فکر می‌کردند.

این استاد دانشگاه افزود: در فرهنگ ما، تنبیه از تشویق و دلگرم‌سازی، جاافتاده‌تر است و این در حالی است که آدمی با تشویق و دلگرمی است که رشد می‌کند.

تعهد و تخصص؛ دو عنصر لازم و ضروری در هر موقعیت و جایگاهی

آتوسا کلانتر ضمن تشکر از حبیبی، فیلمساز مستند کارنامه، گفت: به اعتقاد من این فیلم هم بیانگر واقعیت است و هم می‌تواند ایجاد شائبه کند به این ترتیب که این فیلم، مشاورانی را در مدارس نشان می‌دهد که می‌توانند موثر باشند، اما در عین حال این مشاوران ویژگی‌هایی را که لازمه یک مشاور کارآمد و مفید و به ویژه از دید دانش‌آموزان مناسب است، ندارند اما با این وجود، دانش‌آموزان این فیلم، منصفانه نمره ۱۹ و ۱۹.۵ را برای مشاوران درنظر می‌گیرند.

وی افزود: دانش‌آموزان در این فیلم، نمایش‌دهنده این امر هستند که انسان هرقدر کم سن و سال‌تر باشد با سختی‌ها نرم‌تر و راحت‌تر برخورد می‌کند.

کلانتر درباره زمینه‌های زیربنایی این مستند اظهار کرد: آمارهای مربوط به سال‌های 92 و 93 نشان می‌دهد که تنها ۳۴ درصد از مشاوران مدارس کشورمان در رشته مشاوره تحصیل کردند که از این میزان نیز تعداد کسانی که در رشته «مشاور مدرسه» تحصیل کردند، بسیار کمتر است.

وی با ابراز خرسندی از اینکه در حال حاضر شاهد رشد 6 درصدی آمارهای پیشین هستیم، ادامه داد: ما در جامعه افرادی را داریم که در رشته خودشان لزوما حرفه‌ای و کارآمد نیستند اما بسیار حائز اهمیت است که در رشته مشاوره مهارت، نیاز و ویژگی‌های مخاطب به خوبی درک شود که حساسیت این موضوع برای مشاوران مدرسه بسیار بالاست.

عضو هیئت علمی گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی اضافه کرد: در تمامی رشته‌های تحصیلی به تخصص و تعهد نیاز داریم و زمانی که فردی بدون داشتن تخصص کافی در زمینه‌ای، بپذیرد در آن موقعیت قرار بگیرد به معنای آن است که تعهد نیز ندارد.

تخصص مشاوران مدارس فقط برنامه‌ریزی درسی نیست

وی با بیان اینکه وجود تخصص و تعهد در یک فرد، هر دو ضروری است، گفت: بخش زیادی از مشاوران مدرسه در کشور ما افرادی متخصص نیستند و حتی اگر دارای مهارت ارتباطی خوبی نیز باشند اما دارای تحصیلات آکادمیک و علمی مرتبط نیستند و این در حالی است که برای مشاوران مدرسه، نیازمند متخصصانی فراتر از کارشناس مشاوره مدرسه هستیم.

عضو هیئت علمی گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی گفت: در تحقیقی که به صورت کار کیفی در مدارس صورت گرفته بود، مصاحبه‌هایی با دانش‌آموزان در سه محور رشدی «تحصیلی»، «شخصی-عاطفی-اجتماعی» و «شغلی» صورت گرفت و اغلب آنان مشاوران مدرسه را افرادی می‌دانستند که تنها برنامه‌ریزی درسی انجام می‌دهند و این خود یک ظلم مضاعف است.

وی با ابراز ناراحتی از وجود ذهنیت نادرست از مشاوارن مدارس، خاطرنشان کرد: متاسفانه مدیران مدارس بر این باور هستند که تنها کار مشاوران مدارس برنامه‌ریزی درسی دانش‌آموزان است و این گفتمان نادرست ایجاد شده تا حدی شکل گرفته که خود افراد نیز بر این باور هستند اما برنامه‌ریزی درسی، تنها یکی از محور‌ها و مولفه‌های مشاوره تحصیلی است و خود مشاوره تحصیلی یکی از محورهای مشاوره مدرسه است.

به گفته کلانتر این دید که مشاوران مدارس بایستی در اتاق‌های خود بنشینند تا دانش‌آموزان به آنها مراجعه کنند، نگاهی کاهنده به تخصص مشاور مدرسه و ظلمی مسلم به دانش‌آموزان و نوجوانان است.

مشاوره مدرسه؛ دنیای بزرگ بی‌روایتگر

همچنین در ادامه این نشست، محسن محمدی با اشاره به اینکه مستند «کارنامه» دارای نکات ارزشمند زیادی است، اظهار کرد: دنیای مشاوره مدرسه، دنیایی است بزرگتر از آنچه که در این فیلم نمایش داده شده است و زوایای قابل بررسی زیادی دارد که به عقیده من کارنامه گوشه کوچکی از این دنیا را به تصویر کشیده است.

استاد گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: نکته‌ امیدوارکننده فیلم کارنامه، این است که هیچ یک از دانش‌آموزان اظهار بی‌نیازی به مشاوره نکرده و در همه آنها این احساس نیاز وجود دارد اما در ادامه فیلم مشاهده می‌کنیم که به مشاوره مدرسه مراجعه نمی‌کنند و به عقیده من چرایی این موضوع‌ ناشی از احساس ضعفی است که در مشاوران مدارس و عدم مهارت لازم در آنها وجود دارد.

وی با بیان اینکه عدم آموزش و مهارت کافی باعث نمایان شدن ضعف مشاور می‌شود، تاکید کرد: همان طور که دکتر کلانتر اشاره کردند در صورت نداشتن تخصص و تعهد مشاوران مدارس، دانش‌آموزان نمی‌توانند از کارآیی مشاور مدرسه استفاده کنند.

محمدی درباره تاریخچه مشاوران مدارس در سایر کشورها، گفت: مشاوره مدرسه از سال ۱۸۹۸یعنی در حدود 120 سال است که در آمریکا وجود دارد، در کشور انگلیس طول این مدت به ۷۰ سال می‌رسد و در کشور ما از سال ۱۳۵۰ با عنوان «راهنمایی تحصیلی» آغاز به کار کرده است.

4 وظیفه مشاوران مدارس

در ادامه این نشست، سلیمی‌بجستانی درباره اهمیت تخصص مشاوره مدرسه گفت: در یک مقایسه طولی، امروزه رفتارهای آسیب‌زای دانش‌آموزان نسبت به ۲۰ سال گذشته تغییرات بسیاری کرده است، رفتارهایی همچون اعتیاد، ایدز، آسیب رساندن جدی به دیگران و.. که در نتیجه رسالت ما نیز به عنوان مشاوران مدارس، متناسب با وضع موجود، تغییر کرده است.

وی با اشاره به مشارکت مشاوران سراسر کشور در گردهمایی‌های هرساله مشاوران، اظهار کرد: بایستی متناسب با نیازها و تغییرات اجتماعی، نوع خدمات‌دهی به دانش‌آموزان و‌ به‌ویژه در مورد رفتارهای آسیب‌زا نیز متفاوت ‌شود، همان طور که ۵ سال پیش شاید اطلاعات چندانی درباره دنیای مجازی و اینترنت نداشتیم اما امروزه دانستن این موضوع ضرورت بسیاری دارد و بایستی رسیدگی به آن به مثابه یک آسیب در تغییر رفتار دانش‌آموزان بررسی شود.

سلیمی‌بجستانی وظایف مشاوران را در 4 حوزه مشاوره، مشورت دادن، هماهنگی و نظارت برشمرد و ادامه داد: متاسفانه از وظیفه مشورت‌دهی غافل هستیم و تصور معمولا بر این است که لزوما باید اتاقی آماده در مدرسه در اختیار داشته باشیم تا راحت بتوانیم با یک دانش‌آموز و یا نهایتا با خانواده دانش‌آموزان صحبت کنیم، اما مشورت‌دهی به دانش آموزان، والدین، معلمان و مدیران یکی از وظایف اساسی مشاوران است که نباید از آن غافل بود.

وی ادامه داد: آنچه در فیلم کارنامه بیان شد، تجربه زیسته دانش‌آموزان بود و به عقیده من اگر کارگردان فیلم، این سوال را که «از نگاه شما راز چیست؟» از دانش‌آموزان می‌پرسیدند، پاسخ‌ها می‌توانست بسیار مثبت و سازنده باشد چرا که به دریافت ما از آنچه که دانش‌آموزان به عنوان راز تعبیر می‌کنند، کمک شایانی می‌کرد.

عضو هیئت علمی گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی با ابراز خرسندی از اینکه دانش‌آموزان حاضر در مستند کارنامه  از کلاس‌های مشاوره خود رضایت دارند، اظهار کرد: دانش‌آموزان در این فیلم از اینکه کلاس‌های مشاوره‌شان از سایر کلاس‌ها شادتر برگزار می‌شود صحبت می‌کنند که این امر امیداورکننده است.

سازمان‌های کشور مدیر محورند

سلیمی‌بجستانی با اشاره به مدیرمحور بودن سازمان‌های موجود در کشور، خاطرنشان کرد: مشاوران باید با مدیران ارتباط خوبی برقرار کنند و توصیه من به شما این است که اگر در مدرسه‌ای، مدیری توانمند و موفق یافتید که جایگاه شما را در مدرسه درک کرد، آن مدرسه را رها نکنید، حتی اگر مسیر سختی در آن مدرسه در انتظار شما باشد، چرا که گاهی مدیران مدارس، خود مانع کار مشاوران می‌شوند.

وی با اشاره به اهمیت آموزش از سنین بسیار پایین، اظهار کرد: شاید اشکال کار از آنجایی شروع می‌شود که مدارس پیش دبستانی و حتی مهد کودک‌ها نیز تمام هدف خود را روی آماده کردن افراد برای یک حرفه و شغل می‌گذارند و این در صورتی است که آماده‌سازی افراد برای «زندگی کردن» نیز حائز اهمیت است.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: ما باید دوباره به خودمان بازگردیم و رشته خود را مرور کنیم، چرا که ما به تنهایی مشکل‌گشا نیستیم و محدودیت‌هایی در سواد و وظایفمان داریم، برای مثال ما گاهی فراموش می‌کنیم که از فن ارجاع استفاده کنیم به این معنا که هر زمان در زمینه‌ای مهارت کافی نداشتیم، می‌توانیم به مراکز مشاوره ارجاع دهیم.

به گفته وی بهترین قسمت فیلم کارنامه، سکانسی است که تداعی آزاد بود و سوالات خوبی پرسیده شد که همه این موارد همراه با حس و حالی خوب در فضای فیلم وارد شده بود.

مشاور مدرسه باید یک‌یک دانش‌آموزان را بشناسد

آتوسا کلانتر، کارگردان فیلم کارنامه را فردی دغدغه‌مند خواند و گفت: در این فیلم می‌توان نظر فیلمساز را مبنی بر اینکه دغدغه یک مشاور چه باید باشد به خوبی دید و فیلم به ما نشان می‌دهد که ما نیازمند مشاورانی هستیم که دغدغه کارشان و آسیب‌ها را درک کنند و در این زمینه کارآمدی داشته باشند.

وی با بیان اینکه تمامی دانش‌آموزان یک مدرسه باید مشاور مدرسه را بشناسند، اظهار کرد: در جایی از این فیلم، یکی از دانش‌آموزان می‌گوید «‌ای کاش مشاور مدرسه کار خود را جدی‌تر می‌گرفت» و دیگری آن را تعبیر به صمیمیت می‌کند که من فکر می‌کنم بایستی منظور از صمیمت در فیلم، واضح‌تر بیان می‌شد که البته به نظر می‌آید صمیمیتی که دانش‌آموزان از آن سخن می‌گویند، همان رابطه حسنه و اعتمادسازی است که ما در مشاوره داریم و به تعبیری یعنی مشاور در اتاق خود نماند و یک‌یک دانش‌آموزان را بشناسد.

کلانتر با بیان اینکه عمده خدماتی که در کلاس‌های درس به دانشجویان رشته مشاوره ارائه می‌دهیم، این است که شما به هیچ وجه قرار نیست مشاوره انجام دهید، اذعان کرد: همانطور که دکتر سلیمی‌بجستانی نیز اشاره کردند، یکی از وظایف مشاوران، مشورت‌دهی است و جز این، خدمات رشدی و پیشگیرانه باید ارائه دهیم که برای ارائه خدمات رشدی و پیشگیرانه، مشاوره نباید در اتاق بنشیند.

وی افزود: مقوله پیشگیری در دو سطح اولیه و ثانویه وجود دارد و ما مشاوران در هر دو سطح اولیه و ثانویه کار می‌کنیم به این معنا که مشاور باید بداند در حال حاضر آسیب‌های جامعه درباره موضوعات مختلف چگونه است، پس موظف به ارائه اطلاعات در آن موارد است.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی درباره خدمات رشدی اظهار کرد: احساس هیجان به جای تفکر بر دانش‌آموزان ما غالب است، بنابراین دانش‌آموزان در مدرسه نیازمند یادگیری اندیشیدن، تفکر و حل مسئله هستند.

وی با بیان اینکه زیربنای مشاوره ما در مدارس کشور ما به کار بسیاری نیاز دارد، گفت: باید به دانش‌آموزان روش اندیشیدن، تفکر و مهارت‌های مختلف و کارآمد در زندگی را آموزش داد.

مشاوران منجیان بشریت نیستند!

کلانتر با اشاره به اینکه یکی از ملزومات مشاور مدرسه از دید حرفه‌ای شناخت مخاطب است، بیان کرد: یک مشاور موظف است ویژگی‌های رشد شناختی، هیجانی، عاطفی، اجتماعی و مذهبی را بشناسد و این موضوعات را جدی بگیرد.

وی خاطرنشان کرد: هرگز باور ما این نیست که مشاور در مدرسه منجی بشریت شود و مردم را نجات دهد! بلکه مهم وجود منش حرفه‌ای مشاور است و بایستی در مسیر این کار قرار بگیریم و نسبت به تعهدات حرفه‌ای خود متعهد باشیم و این باور نادرست را که تمام کار یک شماور مدرسه، انجام برنامه‌ریزی درسی است، فراموش کنیم.

دغدغه خود را در قالب فیلم به نمایش درآوردم

یکی از حاضران در این نشست ضمن تقدیر از فیلم کارنامه، اظهار کرد: به نظر من این فیلم مانند پژوهش‌های کمی است که قابلیت تعمیم آنها در حد و اندازه خود کار است، چراکه هرگز نمی‌توان ما با فیلمی که تنها چند مدرسه را نشان می‌دهد، درباره مسائل و مشکلات مشاوره همه مدارس صحبت کرد و نیازمند بررسی موضوع در سطح وسیع‌تری است، همچنین به نظر من در زمینه مشاوره مدرسه، موضوعاتی مهم‌تر از رازداری وجود دارد و معضل اصلی ما همان مشاوران غیرمتخصص هستند تا جای که به عقیده من اگر در مدرسه‌ای فاقد مشاور مدرسه باشد، بهتر است تا اینکه مدرسه دارای مشاوری غیرمتخصص باشد.

سلیمی‌بجستانی در پاسخ به پرسش دیگر فرد حاضر در این نشست مبنی بر اینکه «این فیلم چه دانشی به ما اضافه کرد که ما پیش از این نمی‌دانستیم؟»، گفت: این فیلم برای دانشجویان مشاوره تهیه شده است و هنوز خیلی از دانشجویان ما برای رفتن به مدرسه مشکل دارند که در این مستند، هدف نشان دادن نیم‌رخ، فضا و وضعیتی بود که دانشجویان رشته مشاوره پس از فارغ‌التحصیلی به آن وارد می‌شوند.

حبیبی، کارگردان مستند کارنامه نیز در پاسخ به سوال مطرح شده، بیان کرد: من قصد ندارم به کسی دانشی اضافه کنم من به عنوان مشاور، دغدغه خود را در قالب یک فیلم ساختم.

محمدی نیز در پاسخ به سوالات طرح شده از سوی حاضران نشست، اظهار کرد: آنچه که این فیلم به خوبی نمایش می‌دهد، این اصل است که رازداری تنها یک اصل اخلاقی نیست، بلکه یک مهارت است که بایستی آموزش داده شود.

وی افزود: دیگر نکته حائز اهمیت در این مستند از دید من این است که متاسفانه ما شاهد آن هستیم که مشاوران برای ابراز خود دچار مشکل هستند و زمانی که وارد مدرسه می‌شوند، باید از تمامی امکانات و توانایی‌های خود استفاده کنند تا دانش‌آموزان آنان را به عنوان یک مشاور بشناسند و نیز بتوانند خدمات خود را به خوبی ارائه کنند.

کلانتر با اشاره به اینکه در آموزش به مشاوران مدارس یاد می‌دهیم که مشاور وقتی میخواهد وارد مدرسه شود، همانند معلمی که طرح درس دارد، باید طرح مشاوره داشته باشد، ادامه داد: هر مشاور از ابتدای کار باید تکالیفش را در طرح مشاوره‌ای که در ذهن خود دارد، مشخص تا بتواند ساختارها را شکل دهد.

وی یادآور شد: مشاوران ما علاوه بر دانش آموران با خانواده‌ها نیز کار می‌کنند و لزوما باید آسیب‌ها را بشناسد و با نگاهی سیستمی بتواند کار خود را در مدرسه با دانش‌آموزان، خانواده آنها معلمان و مدیران انجام دهد.

کلانتر در پایان با اشاره به وجود کسانی که از رشته‌های دیگری وارد کار مشاوره مدرسه می‌شوند، خاطرنشان کرد: کاش این افراد از مطالعه کتاب‌هایی که در این زمینه وجود دارد بهره ببرند چراکه رشته مشاوره مدرسه به کار و تلاش زیادی نیاز دارد و باید خدمات رشدی و پیشگیرانه را در نظر در این کار در نظر گرفت.

تصاویر نشست: