«اثر سیاسی» تلویزیون بسیار بیش‌تر از اثرهای تربیتی و فرهنگی است

نظر به گزارشی که با عنوان «کتاب‌خوان‌های خندوانه‌ای» در عطنا منتشر شد، برای پاسخ به سوالاتی درباره این برنامه و به طور کل نقش تلویزیون در فرهنگ‌سازی و دیگر راهکارهای افزایش سرانه مطالعه در ایران به سراغ محسن امینی رفتیم. امینی استاد خوش‌مشرب دروس مختلف روابط عمومی از جمله اصول اقناع و بازاریابی، اصول مدیریت و سازمان‌ها و ...  در دانشگاه‌های مختلف است. محسن امینی درباره فرهنگ‌سازی مطالعه در جامعه معتقد است جا نیفتادن فرهنگ کتاب‌خوانی، عدم فرصت افراد برای مطالعه، عدم جذابیت بسیاری از کتاب‌ها و مشکلات اقتصادی از علت‌های کاهش سرانه مطالعه در جامعه است. همچنین «نمایه‌سازی کتاب‌ها»‌، «تحول در سیستم آموزشی» و «ایجاد بستر مناسب» از راهکارهای ترویج مطالعه هستند.

سارا رحیمی-عطنا؛ مدرس روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبائی در خصوص نقش تلویزیون در زمینه‌های آموزشی و تربیتی و همچنین فرهنگ‌سازی در جامعه گفت: از اواسط قرن 19 تا به امروز و به خصوص در قرن 20،  اثرات تلویزیون بیش‌تر شده است، اما امروز در قرن 21، که در دنیا وضع تغییر کرده، با این حال این وضع در جهان سوم همچنان شبیه دو قرن گذشته مانده است.

محسن امینی خاطرنشان کرد: تلویزیون اوایل به علت تک‌رسانه‌ای بودن، داشتن حرکت و انیمیشن، رنگ و موسیقی بسیار تاثیر داشت با این حال در آستانه قرن 21 که تقریبا 16 سال از آن می‌گذرد، تلویزیون در کشورهای صنعتی همچنان اثر دارد اما اثرات آن کم‌رنگ شده و مخصوصا با ورود شبکه‌های اجتماعی و وسایل جدید و افزایش تعداد کانال‌ها دیگر آن اثرات اولیه را ندارد.

امینی افزود: اما در کشورهای جهان سوم و کشورهایی که تک رسانه‌ای هستند و رسانه ملی دارند تلویزیون می‌تواند همچنان تاثیر داشته باشد، مخصوصا هنگامی که با عوامل دیگری از قبیل کم‌سوادی، بی‌سوادی و بحث‌های فرهنگی ارتباط پیدا می‌کند دارای تاثیر است حتی ممکن است این تاثیر خیلی مواقع مثبت هم نباشد. تلویزیون اثر سیاسی بسیار بیش‌تری نسبت به اثرات دیگر دارد و از نظر زمینه‌های فرهنگی و تربیتی خیلی موفق نیست. 

مفهوم «منفعت عمومی» برای تلویزیون یک شعار است

استاد دانشگاه علامه در مورد رسالت اصلی تلویزیون اظهار کرد: تلویزیون می‌تواند هم در خدمت منفعت عمومی و هم در خدمت تبلیغات سیاسی و بازرگانی باشد، اما چنین اتفاقی نمی‌افتد، در اکثر کشورهای دنیا تلویزیون در دست بخش دولتی است یعنی مقاصد سیاسی را دنبال کرده و به تبع آن، مقاصد بازرگانی هم می‌آید و به ندرت در خدمت منافع عمومی قرار می‌گیرد.

امینی تصریح کرد: منفعت عمومی را ممکن است شعارگونه بیان کنیم، ولی حتی در تبلیغات عملا این‌طور نیست. در تمام دنیا در حوزه تبلیغات، چیزهایی تبلیغ شده‌اند که اصلا ارزش تبلیغ نداشته و دروغ بوده‌اند.

او با اشاره به برخی تبلیغات در صدا و سیمای ایران که موجب آسیب به مردم شد، گفت: مثلا در ایران برای تبلیغ کرم حلزون میلیاردها تومان هزینه شده بود در حالی که بعدا فهمیدند که هیچ منفعت عمومی در آن نبوده و حتی به ضرر مردم تمام شده است و نه تنها پول بلکه امید مردم از دست رفته و حتی ممکن است اثرات بدی بر روی پوستشان بگذارد، به هر جهت ممکن است تلویزیون‌ دنبال منفعت عمومی باشد اما در خیلی مواقع تبلیغاتی و خودخواهانه عمل کرده است.

او با تاکید بر لزوم وجود تبلیغات در رسانه ملی، ادامه داد: برخی از کارشناسان می‌گویند تبلیغات نباید در رسانه‌ ملی وجود داشته باشد، در حالی که این حرف شعاری بیش نیست و تلویزیون در حال حاضر یک بخش وسیع خود را به تبلیغات بازرگانی اختصاص داده است و اگر تبلیغات نباشد به ضرر مردم است چون باید از بخش دولتی صرف رسانه کنند، یعنی تبلیغات می‌تواند به نفع جامعه باشد به خصوص زمانی که می‌تواند فرهنگ‌سازی کند.

محسن امینی در مورد تاثیر پنهان پیام‌های تلویزیون عنوان کرد: هنری هنر است که به صورت مستقیم مخاطب را نصیحت نکرده و مورد خطاب قرار ندهد بلکه به صورت غیر‌مستقیم با مخاطب ارتباط برقرار کند و هنر یک وسیله ارتباط است که اگر غیرمستقیم باشد هم تاثیر آن بیش‌تر است و هم می‌تواند فرهنگ‌سازی بیش‌تری کند با این حال این امر، باید خوب، اندیشمندانه و مربوط باشد.

خندوانه و علل کاهش سرانه مطالعه در ایران

استاد با سابقه روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبائی همچنین درباره تاثیر مسابقه کتاب‌خوانی برنامه خندوانه بر روی مطالعه عنوان کرد: تلویزیون فقط وسیله آموزش نیست بلکه کاربردهای دیگری هم از قبیل سرگرمی دارد، بنابراین هیچ ایرادی نیست که در رسانه‌های امروز سرگرمی هم باشد، چرا‌که سرگرمی قسمتی از تلویزیون است.

امینی ادامه داد: برنامه خندوانه هم ظاهرا مخاطبان زیادی جذب کرده است همان‌طور که برنامه 90 مخاطبان غیر ورزشی را به خود جذب کرده و این یک هنر است.

او اضافه کرد: برنامه خندوانه هم مثل هر برنامه‌ای دیگر می‌تواند ایراداتی داشته باشد، به هر جهت برنامه‌ای است که ظاهرا برای تفریح و سرگرمی ساخته شده است که یک رسالت‌هایی هم به دنبال خود می‌کشد که بعضی وقت‌ها این رسالت‌ها در این خنده‌ها گم می‌شود.

امینی با ذکر مثالی سرانه مطالعه را به سرانه کار مفید در ادارات ایران مقایسه کرده و تاکید کرد: در دولت هاشمی رفسنجانی، طبق بررسی‌های ژاپنی‌ها کار مفید ایرانی‌ها در بخش دولتی، تقریبا نیم ساعت بود بعد از آن طبق گفته خود مسئولین کار مفید بخش دولتی 20 دقیقه بود، به هر حال آن‌چنان که کار مفید در بخش دولتی پایین است، سرانه مطالعه هم همین‌طور است و روز به روز پایین‌تر می‌آید.

استاد اصول اقناع و بازاریابی ادامه داد: جوانان می‌گویند ما از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت اطلاعات می‌گیریم، در صورتی که در تمام کشورهای دنیا، همین اینترنت وجود دارد اما در کنار آن کاغذ مکتوب یعنی کتاب هم استفاده می‌شود.

امینی برخی از موانع مطالعه را چنین عنوان کرد: عدم فرصت افراد برای مطالعه، عدم جذابیت بسیاری از کتاب‌ها، مشکلات اقتصادی افراد برای خرید کتاب‌ها، علت‌های مختلفی هستند که باعث کاهش سرانه مطالعه می‌شوند، ولی اصل قضیه در این است که فرهنگ کتاب‌خوانی هنوز در جامعه ما جا نیفتاده است.

او افزود: در کل سرانه مطالعه در جامعه ما پایین است، مخصوصا در چند سال اخیر با حضور شبکه‌های اجتماعی، مطالعه در میان جوانان بسیار کاهش یافته و این چنین برنامه‌هایی می‌توانند اثر داشته باشند اما نه به طور مستقیم چرا که همه مردم این برنامه‌ها را نمی‌بینند.

عدم تاثیر مسابقه کتا‌ب‌خوانی در فرهنگ‌سازی مطالعه

استاد دانشگاه علامه درباره تاثیر مسابقه خندوانه در افزایش مطالعه گفت: این برنامه، برخلاف مسابقه‌های دیگر تلویزیون که جایزه اندکی را برای شرکت‌کنندگان در نظر می‌گیرند، می‌تواند جوانی را با جایزه میلیونی به پولی برساند و این بسیار خوب است! اما از نظر تاثیر در افزایش مطالعه «نمی‌توانیم امیدوار باشیم».

امینی تاکید کرد: مشکل سرانه مطالعه، به یک بررسی عمیق، جامع و برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد، حتی «کسانی هم که ادعا می‌کنند سرانه مطالعه پایین است خودشان کم‌تر از همه مطالعه می‌کنند».

او درباره نوع کتاب‌های مورد مطالعه ایرانیان تصریح کرد: سرانه مطالعه در اروپا خیلی بالا و حتی بالاتر از آمریکا است. در ایران افرادی که مطالعه می‌کنند بیش‌تر برای کار و درسشان است و در حقیقت تیراژ کتاب‌ها و نوع کتاب‌هایی که مطالعه می‌شوند، بیش‌تر کتاب‌هایی هستند که خانم‌ها می‌خوانند و بیش‌تر جنبه سرگرمی و تخیلی دارند.

امینی افزود: در جامعه ما کتاب‌هایی که تیراژ بالایی دارند، کتاب‌های خیلی عمومی هستند که آن‌چنان محتوایی ندارند، حتی کتاب‌های برنده جایزه جهانی در کشور ما تیراژ بالایی ندارند. در کل سرانه مطالعه خیلی پایین است مخصوصا در 20 سال اخیر، حتی در دانشگاه‌ها هم استادها و هم دانشجوها مطالعه کمی داشته‌اند.

نمایه‌سازی کتاب‌ها‌، تحول در سیستم آموزشی و ایجاد بستر مناسب

محسن امینی درباره راهکارهایی برای ترویج مطالعه اظهار کرد: اگر بخواهیم جوانان را به مطالعه که دیگر جذابیتی برای آنها ندارد علاقه‌مند کنیم، باید از سایت‌ها و اینترنت استفاده درست کنیم. به نظر من یکی از راهکارها، نمایه‌سازی و چکیده‌سازی کتاب‌ها در کتابخانه‌ها است.

او ادامه داد: نمایه‌سازی باعث می‌شود که افراد بتوانند بعد از جست‌و‌جو، بلافاصله به آن دسترسی پیدا کرده و در صورتی که بخواهند کتاب را بخوانند باید در کتابخانه‌ها موجود باشد، و چون مخاطبان ما جوانان هستند می‌توانیم از این طریق در آن‌ها علاقه ایجاد کنیم.

امینی به مشغله ذهنی جوانان هم اشاره کرد و گفت: مسئله اقتصادی جوانان نیز یک مسئله مهم است، یعنی باید یک دانشجو فرصت مطالعه داشته باشد؛ بعضی دانشجوها شاغل‌اند و به هر دلیلی به کار نیاز دارند، برخی دیگر هم آن‌قدر به کار فکر می‌کنند که استرس می‌گیرند و لذت مطالعه را از دست می‌دهند.

او با تاکید بر اینکه سیستم آموزشی ما «ایجاد نیاز» نمی‌کند، اضافه کرد: سیستم آموزشی‌مان باید متحول شود و با رویکرد مطالعه‌محور همراه شود و در این صورت است که می‌تواند احساس نیاز در افراد به وجود آورد.

مدرس روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبائی در پایان گفت: نباید دنبال مقصر خاصی بگردیم چرا که فقط افراد نیستند که کم مطالعه می‌کنند بلکه به بسترسازی نیاز است، بستری که افراد را به مطالعه بیش‌تر علاقه‌مند کند.