گفتگو با دکتر دهقانی فیروزآبادی: مشکلات و موانع اجرایی برجام

بعد از ماه‌ها مذاکره توافق موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در تاریخ 23 تیرماه 1395 بین ایران و کشورهای پنج بعلاوه یک به امضا رسید. در این توافق طرفین امتیازاتی را واگذار و نیز دریافت کردند تا شرایط را از آنچه هست، بهتر نمایند. اما در چند ماه اخیر که اجرای برجام آغاز شده است، طرفین به طور مداوم همدیگر را سرزنش می‌کنند و همین هم موجب شده است تا شک و تردیدهایی در خصوص کارآمدی برجام ایجاد شود.

به گزارش عطنا به نقل از خبرگزاری صدا و سیما، طی مصاحبه‌ای با دکتر سید جلال دهقانی فیروزآبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، دیدگاه این استاد روابط بین‌الملل را درباره برنامه اقدام مشترک جویا شدیم.

*به نظر شما چه مسائلی (در حوزه بین‌الملل) باعث شده است تا برجام آنگونه که انتظار می‌رفت، تحول‌آفرین نباشد؟

در این زمینه می‌توان به چند دلیل اشاره کرد. اول اینکه نظام بین‌الملل یک نظام محافظه‌کار با ساختاری بسیار پیچیده است که تغییر رویه آن (که به عادت تبدیل شده است)، زمان می‌برد. نکته دوم سیاست صبر و انتظار در شرایط چگونگی اجرای برجام است. هنوز نظام بین‌الملل و کشورها به یقین نرسیده‌اند که برجام به صورت کامل اجرا و منافع آنها را تأمین خواهد کرد. سوم شک و تردید کشورها نسبت به قصد و نیت آمریکا و جدیت این کشور در رفع تحریم‌هاست که باعث شده است شرایط برجام از طرف کشورهای دیگر عادی به حساب نیاید.

 پیچیدگی ساختار تحریم‌ها بین‌المللی به ویژه ساختار تحریم‌ها در ایالات متحده دلیل چهارم است. همانطور که می‌دانید در برجام تنها تحریم‌های ثانویه در دست بررسی بود و تحریم‌های اولیه کماکان پابرجاست. همچنین تحریم‌ها ماهیت چندگانه دارند؛ تحریم‌های مربوط به موضوع هسته‌ای، حقوق بشر و تروریسم، که برخی تحریم‌ها هر سه موضوع را در بر می‌گیرد. بنابراین ابهام در ماهیت تحریم‌ها نیز در اجرای برجام مانع ایجاد می‌کند.

 مورد پنجم تحولات منطقه‌ای است؛ آن هم با توجه به لابی‌های دشمنان منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای ایران که سعی کردند به نوعی در اجرای برجام مانع‌تراشی کنند؛ از جمله اینها می‌توان به لابی صهیونیسم و عربستان سعودی اشاره کرد. عامل ششم عدم استقلال سیاست خارجی اروپا از آمریکاست. اگر چه اروپایی‌ها پس از برجام تلاش کردند سیاست خارجی مستقلی را در قبال ایران در پیش بگیرند، اما در این زمینه موفق نبوده‌اند. آنها به رغم انجام سفرهای مکرر به ایران، در مرحله اجرایی برجام مستقل عمل نکرده‌اند.

* هر چند طرف های مقابل ایران در توافق برجام شش کشور بوده‌اند، اما آمریکا بیشترین سهم یا حتی همه سهم را در ایجاد مانع بر سر راه اجرای برجام داشته است. به نظر شما رفتار آمریکا چگونه به اجرای برجام آسیب رسانده است؟

 از جمله موضوعات مهم چندگانگی در نظام سیاسی آمریکاست، سیاست ضد و نقیض دولت و کنگره آمریکا فارغ از اینکه تقسیم کار باشد یا خیر، به اعتمادی که برای اجرای برجام لازم است، آسیب می‌رساند. بعلاوه آمریکا بجای اینکه لحن مسالمت‌آمیز و مصالحه‌جویانه اتخاذ کند هر روز با طرح موضوعات جدیدی که در رأس آنها بحث توان موشکی ایران و نیز اتهامات واهی مبنی بر حمایت ایران از تروریسم یا بحث پولشویی است، به اعتمادی که باید در ایران شکل بگیرد، ضربه می‌زند. همینطور اقداماتی مثل مصادره اموال و دارایی ایران، به تأخیر انداختن برخی تعهدات و نیز عدم تبیین و تفکیک تحریم‌های ثانویه از اولیه و تحریم‌های چندگانه از دیگر رفتارهای آمریکاست که اجرای برجام را با چالش مواجه می‌کند. نکته دیگر مواضع زیادخواهانه آمریکاست؛ آمریکایی‌ها از برجام انتظارات فراهسته‌ای دارند؛ مثلا اعلام می‌کنند که هدف از برجام تغییر رفتار و سیاست منطقه‌ای ایران یا تغییر سیاست موشکی ایران است. در واقع آمریکا با استفاده از منطقِ پیوند زدن موضوعات به یکدیگر و منطق تسری به روند اجرای برجام آسیب زده است. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران همواره از قبل از توافق اعلام کرده است که برجام تنها منحصر به موضوع هسته‌ای بوده و مذاکرات هم در این چارچوب انجام شده است.

*آیا صرف اظهارات مقامات آمریکایی در خصوص آزادی تجارت با ایران، خاطر شرکت ها و کشورهای اروپایی را برای از سرگیری روابط با ایران آسوده خواهد کرد؟

 خیر. از لحاظ بین‌المللی حسن نیت برای اجرای توافق بحث دیگری است. زمانی‌که کشورها و شرکتها رفتارهای چندگانه می‌بینند به این جمع‌بندی می‌رسند که گفتار و عمل آمریکا با هم همخوانی ندارد. آنها نمی‌دانند آمریکا چه خواهد کرد، به ویژه اینکه این شرکتها، تحریم های گذشته آمریکا را علیه شرکتهای طرف معامله با ایران به خاطر دارند و همین هم آنها را در حالت خوف و رجا قرار داده است. بنابراین بیانِ صرف اکتفا نمی‌کند و عمل هم لازم است. در این راستا وزارت خزانه‌داری آمریکا باید به شرکت‌ها تضمین‌هایی ارائه دهد که آنها را به بهانه‌های مختلف جریمه نخواهد کرد.

* ممانعت آمریکا از استفاده ایران از چرخش مالی دلار و نیز تغییر لغو قانون روادیدچه تاثیری بر اجرای برجام داشته است؟

 این موضوع نقض برجام نیست. همانطور که عرض کردم اجرای توافق بین‌المللی نیاز به حسن نیت دارد و این نوع عملکرد حداقل با اصل حسن نیت فاصله دارد و باعث می‌شود اجرای برجام در عمل با موانعی روبرو شود. بخصوص لغو روادید که ریسک تعامل اقتصادی با ایران را بالا می‌برد و کشورها و شرکت‌ها باید ایران یا آمریکا را انتخاب کنند. طبیعی است این موضوع باعث اختلال در اجرای برجام و نیز عدم اعتماد کشورها و شرکتها به سیاست‌های آمریکا می‌شود. نکته دیگر اینکه چون سیستم مالی دنیا بر اساس دلار است، ارزهای خارجی باید به دلار تبدیل شوند تا به ایران پرداخت شود. با توجه به تحریم‌های اولیه که بخشی از آن مربوط به این موضوع است، حتی فروش نفت و وصول پول آن با مشکل روبرو می‌شود؛ مگر اینکه آمریکا به شرکت‌ها تضمین کتبی دهند یا موافقت کند که ایران از طریق سیستم دلار دارایی خود وصول کند.

* آمریکا می‌گوید برجام سندی برای الحاق ایران به اقتصاد جهانی نیست، ‌آیا این موضوع با روح برجام سازگار است؟

به لحاظ حقوقی برجام سند الحاق ایران به اقتصاد جهانی نیست. برجام بیشتر ماهیت هسته‌ای و فنی دارد. اما با توجه به اینکه ما اهداف برجام را چه تعریف کنیم، (به خصوص از نظر ایران) این نوع اظهارت می‌تواند مخالف حسن نیت باشد. آمریکایی‌ها اعلام کرده‌اند هدفشان از برجام این است که نظارت آمریکا یا نظارت بین‌المللی بر فعالیت هسته‌ای ایران بیشتر و برنامه هسته‌ای ایران محدود شود. آنها معتقدند در قبال این هم تعهداتی داده‌اند و هیچ تعهدی مبنی بر پیوند اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی در میان نبوده است؛ بنابراین این را ناقض یا حتی مخالف روح برجام نمی‌بینند. در مقابل یکی از اهداف مهم جمهوری اسلامی ایران در کنار حفظ چرخه سوخت هسته‌ای، لغو تحریم‌ها و برگشتن اقتصاد ایران به حالت عادی و حداقل دسترسی آزادانه به بازارها، منابع و سرمایه‌های خارجی بوده، بنابراین از نظر ایران اگر این خواسته محقق نشود برجام به هدف اصلی یا یکی از اهداف اصلی خود نرسیده است.

* راهکار ایران برای مقابله با موانع برجام چیست؟

 در کنار راهکارهای فنی که ما باید پیگیری کنیم تا برجام به صورت کامل اجرا شود به این موارد هم می‌توان اشاره کرد:

نکته مهم جلب اعتماد کشورهای دیگر (غیر از آمریکا) و شرکت‌های بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در ایران یا حداقل سرمایه‌گذاری مشترک است که این خود مستلزم دیپلماسی رسمی و عمومی و اقتصادی فعال است. وزارت خارجه به تنهایی نمی‌تواند این بار را بر دوش بکشد. برای این منظور همه نهادها و وزارتخانه‌های مربوط باید وارد عمل شوند؛ مثل وزارت نفت، وزارت اقتصاد و دارایی، صنعت و معدن و تجارت و ...

 نکته دیگر تقویت روابط با کشورهایی که کمتر به اقتصاد جهانی و سیستم‌ مالی مبتنی بر دلار وابستگی دارند. مثل روسیه یا برخی کشورهای همسایه که امکانات بیشتری به ما می‌دهند تا در حاشیه نظام اقتصاد بین‌الملل، موقتاً شرایط اقتصادی بهتری را برای کشور ایجاد کنیم.

 تقویت اقتصاد درون‌زای برونگر یا بیان بهتر اقتصاد مقاومتی مورد دیگری است که از ابتدای انقلاب همواره مورد تاکید بوده است. البته این به معنای انزواگرایی اقتصادی نیست؛ بلکه به معنای تعامل با اقتصاد جهانی از موضع قدرت است. بنابراین جدی گرفتن اقتصاد مقاومتی اصلی اساسی است که در این راستا حمایت از اقتصاد و تولید داخلی، حمایت از صادرات و پرهیز از واردات بی‌رویه باید در دستور کار قرار گیرد.

 نهایتا اولویت‌بندی تعاملات و اهداف اقتصادی است. ما در شرایطی قرار گرفته‌ایم که باید بیش از هر زمان دیگر به اولویت‌بندی اهداف اقتصادی کشور توجه کنیم. همچنین می‌بایست رابطه با کشورهای مختلف بر اساس مزیت‌های نسبی آنها اولویت‌‌بندی شود تا نهایت استفاده را از ظرفیت های آنها داشته باشیم.