اخبار جعلی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی چگونه باور می‌شوند؟

عطنا - رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی تأثیرات عمیقی بر جوامع گذاشته‌اند که باعث تحول عرصه اجتماعی و سیاسی شده‌اند. تا پیش از سال ۲۰۱۶ و پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، نگاه خوش‌بینانه‌ای به این تحولات می‌شد اما پس از آن، اثرات منفی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. یکی از این اثرات منفی که توجه زیادی را در میان پژوهشگران و روزنامه‌نگاران به خود جلب کرد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر گسترش اخبار جعلی (Fake news) بود. اما شبکه‌های اجتماعی چگونه باعث گسترش اخبار جعلی می‌شوند؟

کریس شافر در کتاب «داده در برابر دموکراسی» با استناد به مطالعات روان‌شناسانی که گسترش شایعات آنلاین را مطالعه می کنند چهار عامل اصلی را شناسایی کرده‌اند که به باور یک شایعه و خبر جعلی کمک می‌کند. یکی از این عوامل، خطای شناختی «سوگیری تأییدی» یا conformation bias است. این خطای شناختی به معنی گرایش افراد به باور و پذیرش اطلاعاتی است که عقاید و ارزش‌هایشان را تأیید کرد می‌کند و همه ما در معرض این خطای شناختی هستیم. ما اخبار و اطلاعاتی را که با باورهای سیاسی، مذهبی، اخلاقی و اقتصادی ما همخوانی داشته باشد را راحت‌تر می‌پذیریم و تأیید می‌کنیم بدون آن که خود را مکلف بدانیم تا در مورد آن اخبار و اطلاعات جستجو کنیم.

این امر در محیط رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی تسهیل شده است. در این محیط ما عموما افراد همفکر خودمان را دنبال می‌کنیم و یا با آن‌ها گروه‌های آنلاین تشکیل می‌دهیم و در نتیجه بیشتر در معرض اخبار و اطلاعاتی قرار می‌گیریم که با عقایدمان سازگار است. به‌طور مثال، در محیط توییتر، ما عمدتا دوستان و همفکران خودمان را دنبال می‌کنیم و آنچه در تایملاین خود مشاهده می‌کنیم ترکیبی از توییت‌های آن‌هاست و یا آنچه آن‌ها لایک کرده‌اند. بنابراین اگر آن‌ها مطلبی را لایک کنند و در تایم‌لاین ما نمایش داده شود، احتمالا با عقاید ما نیز سازگار است و ما نیز آن را پذیرفته و لایک می‌کنیم.

به طور مثال، چند وقت پیش توییتی از محمد مهاجری منتشر شد که در آن به نقل وزیر امور خارجه گفته شده بود در توافق برجام منافع روسیه هم باید تأمین شود و این توئیت ۴هزار لایک گرفت. بعدا این خبر تکذیب شد و محمد مهاجری نیز تکذیبه این خبر را نوشت. اما آن توییت فقط ۴۰۰ لایک گرفت! علت این تفاوت لایک‌ها چیست؟

یکی از دلایل مهمش به همین سوگیری تأییدی بازمی‌گردد. کاربرانی که معتقدند روسیه در فرایند مذاکرات برجام اخلال ایجاد کرده است، توییت اول را لایک می‌کنند چون این توییت با عقایدشان سازگاری دارد. به دنبال آن، همفکران این گروه نیز توییت را دیده و آن را لایک می‌کنند و این گونه الگوریتم توییتر به دیده شدن این خبر، که بعدا معلوم شد صحت نداشته است، کمک می‌کند.
اما در مورد توییت دوم، چون محتوای آن توییت با عقاید کسانی محمد مهاجری را دنبال می‌کنند کمتر سازگاری داشت، کمتر لایک شد و در نتیجه این تکذیبیه کمتر دیده شد.

مثال دیگر به توییت کاربری به نام «علی همدانی» بازمی‌گردد که چند وقت پیش با انتشار تصویر زنی بی‌حجاب، نوشت "سلف سرویس دانشکده نفت آبادان، سال ۱۳۵۵". این توییت برای مخالفان جمهوری اسلامی و حامیان پهلوی خوشایند بود و حدود ۲۰هزار بار لایک شد در حالی که اساسا آن نوشته واقعیت نداشت و محل عکس جای دیگری بود. علی همدانی نیز بعدا توییت خود را اصلاح کرد اما فقط ۵۰۰ لایک گرفت. علت این تفاوت فاحش میان این لایک‌ها چیست؟ خطای شناختی سوگیری تأییدی. توییت اول با باورهای بسیاری از کاربران توییتری همخوانی دارد اما توییت دوم نه. به همین دلیل توییت اول پذیرفته و لایک شده اما از کنار تکذیبیه آن گذشته می‌شود.

مثال‌هایی از این دست بسیار می‌توان زد. نه فقط در میان اصلاح‌طلبان و مخالفان جمهوری اسلامی، بلکه در میان جریان انقلابی و ارتش سایبری نیز این قبیل اخبار جعلی که بعدا تکذیب می‌شوند، دیده می‌شود. همه ما روزانه در شبکه‌های اجتماعی در معرض خطای شناختی «سوگیری تأییدی» هستیم و این خطای شناختی در کنار الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی به گسترش و باورپذیری اخبار جعلی کمک می‌کند.

پذیرش اخبار جعلی که همراستا با عقاید و ارزش‌های ماست، ما را در برابر تغییر مقاوم می‌کند و مانع از آن می‌شود که واقعیات اجتماعی و سیاسی را به درستی ببینیم. بنابراین مهم است که نسبت به این خطای شناختی آگاهی داشته باشیم و نسبت به پذیرش اخبار و اطلاعاتی که در شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم، نقادانه برخورد کنیم.

نویسنده: محمد رهبری

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام