اگر روی هنر و ادبیات تکیه کنیم، می‌توانیم فرهنگ و معارف خود را راحت‌تر و غیر مستقیم منتقل کنیم

عطنا- دکتر تمیم‌داری در ابتدای ارائۀ خود در این همایش با عنوان «ادبیات اسماعیلیه» با اشاره به تفاوت نظر محققان در زمینه مذهب اسماعیلیه اظهار کرد: دلیل این اختلاف نظر برداشت های مختلف از اندیشه ها و عملکرد اسماعیلیان” بوده است؛ هر محققی برداشت خود را از مذهب اسماعیلیه داشته و این برداشت ها متفاوت بوده است.

وی با تأکید بر “نقش کم نظیر اسماعیلیان فاطمی در تمدن اسلامی” گفت: بحث اسماعیلیان و فاطمیان، یک سر در تمدن اسلامی دارد. آنها “دانشگاه الازهر” را در قاهره ایجاد کردند که نشان از منتسب کردن خود به حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها – دارد. آنها امروز نیز همانند گذشته خدمات فرهنگی دارند. مثلاً در شبه قاره دانشگاه های مختلف تأسیس کرده اند.

دلیل گرایش ادباء به اسماعیلیه

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به “مبحث محکمات و متشابهات” اظهار کرد: این بحث، در مورد قرآن کاربرد ندارد؛ می توان از ابتکار عرضه متشابهات به محکمات، در زمینه‌های مختلف استفاده کرد. در اسماعیلیه، علاوه بر این مبحث، بحث “تأویلات” نیز بسیار پررنگ است.

وی با ذکر اینکه “تعدادی از شاعران بزرگ ما – مانند «رودکی» و «فردوسی» – از اینگونه تأویلات و تفسیرات داشته‌اند” افزود: تعدادی از فلاسفه، ادباء و شعرای بزرگ ما تأویل و تفسیر داشته‌اند. حتی در آثار «سهروردی» تأویل بسیاری وجود دارد. چون تأویل موجب پیشرفت فکر و جامعه می‌شود.

این پژوهشگر برجسته ادامه داد: در ادبیات تمام دنیا، هر شعر و داستان و متنی که درجه بیشتری از تأویل داشته باشد، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چون تأویل – بر خلاف ظاهرنگری – موجب رشد فکر می‌شود. به نظر من “ظاهرگرایی” توطئه‌ای بود که از زمان «معاویه» آغاز شد و «ابومنصور ماتریدی» آن را نهادینه کرد.

تمیم‌داری با اشاره به مذهب برخی دیگر از شاعران مطرح ایرانی اظهار کرد: «ناصر خسرو» که پس از ۴۰ سالگی در پی معرفت و تحول درآمد و آثار ماندگار بر جای گذاشت، اسماعیلی است و تأویلات فراوان دارد. اینکه گفته می‌شود ناصر خسرو مدح هیچکس را نگفته، درست نیست. او مدح «المستنصر» فاطمی را انجام داده، چون آنها را خلفای حق می‌دانست. اما خلفای بنی عباس را مدح نکرده است.

وی افزود: در مثنوی «مولوی»، دیوان «حافظ» و حتی غزلیات «سعدی»، تأویلات زیادی مطرح است. درباره «رودکی» هم همینطور است.

مذهب رودکی و فردوسی چه بود؟

تمیم‌داری با تأکید بر اینکه “فردوسی شیعه بود” ادامه داد: اما اینکه او “شیعه دوازده امامی” باشد، در شاهنامه شاهدی وجود ندارد. او عدد یا اسمی از ائمه نبرده است؛ بلکه فقط به شکل کلی از اهل بیت(ع) یاد کرده است. برخی، فردوسی را به اسماعیلیان و برخی دیگر او را به زیدیان نسبت داده‌اند. من فکر می‌کنم که انتسابش به اسماعیلی ها درست تر باشد چون او از “تعقل” و “نفی رؤیت” حرف زده است. فردوسی به رؤیت معتقد نبودو به همین دلیل مورد خشم و غصب قرار گرفت.

وی توضیح داد: “مسأله رؤیت” یکی از مسائل مهم در همه دوران اسلامی بود. عده‌ای تلاش کردند که مردم را به امور محسوس مشغول کنند؛ لذا می گفتند: “خدا چشمی دارد که از همه چشم‌ها بزرگتر است و گوشی دارد که از همه گوش‌ها بزرگتر است و… ” در حالی که حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده بودند: “لا تُدْرِکُهُ العُیُونُ بِمُشَاهَدَهِ العِیانِ ولکِنْ تُدْرِکُهُ القُلوبُ بِحَقَائِقِ الإِیمان ؛ چشم ها هرگز خداوند را رؤیت نمى کنند، ولى قلب ها با حقایق ایمان، او را درک مى کنند”.

تشیع، مذهب تعقل است؛ لذا فلاسفه و ادبای بزرگ به آن جذب شدند

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: فیلسوفان و متفکران بیشتر به باطنیه و امامیه منتسب هستند؛ چون در مذهب تشیع است که به “تفکر” اهمیت داده می‌شود. «شیخ الرئیس بوعلی سینا» را هم – با اینکه تعقل گرا و پیرو و شارح «ارسطو» بود و نمی‌توان او را پیرو یک مذهب خاص دانست – اسماعیلی دانسته اند.

وی ادامه داد: «حسنک وزیر» هم به خاطر گرفتن خلعت از خلیفه فاطمی، دستگیر و اعدام شد؛ در حالی که او شیعه بود و در آن زمان، تنها کسانی که می‌توانستند عَلَم هدایت را به دست بگیرند اینگونه افراد بودند.
دکتر تمیم داری درباره رودکی هم گفت: مرحوم «سعید نفیسی» بیتی از «بلخی» از قول رودکی نقل می کند که از آن می توان گرایش او به “فاطمیان” را فهمید. مصرع دوم آن بیت این است: “کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی”.

وحدت اسلامی چگونه ایجاد می شود؟

وی با قدردانی از برگزاری “نخستین همایش اسماعیلیه در ایران؛ کلام، ادبیات و تاریخ” خاطرنشان کرد: برگزاری اینگونه همایش ها مانند مراودات مرحوم آیت الله «بروجردی» و شیخ «محمود شلتوت» است. بعد از آن مراودات و صدور فتوای معروف شیخ شلتوت بود که کتاب‌های شیعی در مصر و الازهر منتشر شد. اینگونه همایش ها مقدمه‌ای است برای اینکه به یکدیگر نزدیک شویم، به جای اینکه همدیگر را طرد کنیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به “لزوم وحدت بین مذاهب اسلامی” افزود: “وحدت کلامی” هیچگاه بین مذاهب محقق نخواهد شد؛ اما می توان در ادبیات، هنر، اخلاق، فرهنگ و عرصه‌هایی اینچنین، پیروان مذاهب را به یکدیگر نزدیک کرد و تحولاتی را در فرهنگ جوامع به وجود آورد.

تمیم‌داری به سابقه فعالیت های اینچنینی نیز پرداخت و گفت: معارفی که به طور غیر مستقیم از سوی ما به جوامع مختلف وارد شده، بیش از آنچه بوده است که در تبلیغ مستقیم عمل کردیم. امروز نیز از این طریق می‌توانیم پیامهایی که در دین مقدس اسلام و مذهب امامیه وجود دارد را منتقل کنیم.

وی اضافه کرد: در افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، هند و پاکستان، اگر روی هنر و ادبیات تکیه کنیم، می توانیم فرهنگ و معارف خود را راحت‌تر و غیر مستقیم منتقل کنیم. همانطور که “گلستان سعدی” به بیش از ۱۰۰ زبان ترجمه شده و معارف اخلاقی را به کشورهای مختلف منتقل کرده است.

بسیار سفر باید کرد

این استاد دانشگاه بر “نقش مسافرت برای فهمیدن واقعیات” هم تأکید کرد و گفت: برای فهم این مطالب باید سفر کرد. چیزهایی که خودم در سفر دیدم، با ده سال مطالعه نمی فهمیدم.

وی ادامه داد: مثلاً در سفرهایی که داشتم دیدم که اسماعیلیان معاصر خدمات مختلف بهداشتی و کشاورزی ارائه می دهند. حتی در “کشمیر” – که به دلیل منازعه هند و پاکستان، سرویسی به مردم از سوی این دو دولت داده نمی‌شود – اسماعیلیان خدمات می دهند.

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام