بازتاب ترجمه ادبیات فرانسه در مطبوعات دوره قاجار

ترجمه زبان و ادبیات فرانسه به دلیل اهمیت موضوع در دوره ناصرالدین شاه قاجار به صورت جدی مورد توجه قرار می‌گیرد که بازتاب آن به شدت در مطبوعات آن دوره هویداست.

به گزارش سایت خبری تحلیلی دانشگاه علامه طباطبائی (عطنا)، دانشگاه علامه طباطبائی در ابتکار جالب توجهی اقدام به برگزاری یک مدرسه نوروزی ترجمه آنهم با حضور مطرح‌ترین دانشگاهیان دنیا برای نخستین بار در ایران در هفته دوم فروردین امسال کرد.

اساتید مطرح و به نامی همچون میرجلال الدین کزازی، بهمن نامور مطلق و علیرضا منوچهریان در سخنان خود، مطالب جدی و پرنغزی را پیش روی دانشجویان و پژوهشگران علاقه‌مند قرار دادند.

محمدرضا حاجی آقابابایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی (لینک) جزو اساتیدی بود که در روز نخست مدرسه بین‌المللی ترجمه به موضوع ادبیات فرانسه در مطبوعات عصر قاجار پرداخت. او در این نشست یک متن نیز تهیه و تدوین کرد که در پیوست نوشتار زیر در اختیار دانشجویان و علاقه‌مندان قرار گرفته است. مشروح سخنان حاجی آقابابایی در پی آمده است:

معماران ترجمه در مطبوعات ایران

دوره قاجار فضای تازه‌ای در ایران شکل می‌گیرد. یکی از عوامل این فرآیند تازه نیز مقوله ترجمه در ایران است و البته فعالیتی است که مترجمان در ایران زحمت آن را بر عهده گرفتند. بحث اصلی ما در این گفتار، روی ادبیات فرانسه و ترجمه از زبان فرانسه با تاکید روی حوزه مطبوعات متمرکز است.

زمانی که جنگ‌های ایران و روسیه شکل می‌گیرد، عباس میرزا بعد از آن شکست (فراموشی تاریخی ویژگی ماست که البته اگر نبود غم و غصه ممکن بود، گریبانگیر ایرانیان شود) شروع به آسیب‌شناسی کرد و مهمترین عامل را در عدم توسعه یافتگی در کمبود ترجمه و شناخت ایرانیان نسبت به علم و فناوری جدید دانست. البته ابعاد و عوامل مهم دیگری نیز دخیل بودند اما در اینجا روی این بخش متمرکز می‌شویم.

بعد از آن، نخستین گروه ایرانی‌ها به اروپا اعزام شدند و همان‌ها که اعزام شدند، بعد از برگشت نخستین ترجمه ها را از انگلیسی به فارسی ترجمه کردند. میرزا صالح شیرازی و میرزا رضا مهندس باشی از جمله افرادی بودند که عازم اروپا شدند و بعد از آن به ایران برگشت و در خدمت ترجمه متون از زبان انگلیسی به فارسی کوشا بودند. بعد از مرگ ناگهانی عباس میرزا در اوان جوانی به دلیل بیماری سل، دوره فتحعلی شاه دوره خمودگی در تاریخ ایران است.

ترجمه فرانسه به جای انگلیسی در مطبوعات ایران

بعد از آن، در دوران صدارت امیرکبیر، او با همکاری و مجوز ناصرالدین شاه قاجار اهتمام به ترجمه را در دستورکار قرار می‌دهد. دوباره دانشجویان و افرادی به خارج از کشور اعزام می‌شوند و با تأسیس دارالفنون قاعده‌ای را در این مدرسه بنا می‌نهند که به واسطه آن نباید معلمان از تبعه انگلستان باشند و کم کم زبان انگلیسی جای خود را به زبان فرانسه می‌دهد.

به تدریج استادان انگلیسی در حاشیه قرار می‌گیرند و بدین ترتیب زبان فرانسه گوی سبقت را از انگلیسی ها می‌‌رباید. این در حالی است که ناصرالدین شاه خود زبان فرانسه را تا حدودی میداند و با دنیای غرب آشنا بوده و به واسطه درک همین اهمیت موضوع، فرمان تاسیس دارالترجمه ناصری را هم می‌دهد. در گام نخست دستور ترجمه کتاب‌های معروف داده می‌شود.

عوامل موثر در ترجمه و مطبوعات ایران

البته مهمترین عوامل موثر در ترجمه در ایران را به دلیل خاصیت همه‌گیری ترجمه می‌توان در مواردی همچون علاقه شاهان و رجال درباری به آگاهی از تحولات جهانی، نیاز علمی و آموزشی، علاقه دانش آموختگان ایرانی به ادبیات اروپایی، روشنگری مخالفان سیاسی حکومت قاجار دانست.

ترجمه البته با خود پیامدهای موثری همراه بود؛ به طوریکه ترجمه موجب ساده گویی و ساده نویسی زبان مولفان شد و متون از عبارت پردازی و دشوارنویسی خود را رها کرد. ترجمه همچنین موجب آشنایی ایرانیان با دانش‌های غربی شد.

ترجمه با خود موجب شکل گیری گونه های زبانی و ادبی همچون رمان، نمایش نامه، روزنامه نگاری و داستان کوتاه در ایران شد.ترجمه موج غنای بیشتر واژه‌های زبان فارسی نیز شد.

البته گاهی بی توجهی به مسائل زبان شناسی و عدم دقت در انتقال مفاهیم در ترجمه ها دیده میشود. ماندن در سطح ترجمه و عدم ترجمه به اندیشه ها و دیدگاه های فکری برجسته و قابل ردیابی است.

خاصیت ترجمه در مطبوعات ایران

زبان و ادبیات فرانسه تاثیر شکلی و محتوایی بر مطبوعات عصر قاجار داشت. ستون بندی و قرار گرفتن نام نشریه در وسط صفحه و توضیحات مربوط به نوع انتشار و محل نشر در دو طرف نام نشریه در مطبوعات ایرانی به مثابه مطبوعات فرانسوی هویداست.

از نظر شکلی با نگاه به روزنامه های عصر قاجار میتوان گفت اختصاص قسمتی به عنوان پاورقی به تاثیر از مطبوعات فرانسوی کاملاً آشکار است. از نظر زبانی نیز طرح برخی اصطلاحات و مفاهیم خاص در پاورقی‌ها نیز نشان از وام‌گیری مطبوعات ایران از مطبوعات فرانسوی است.

تاثیر زبان و ادبیات فرانسه بر مطبوعات ایران در دوره قاجار در کنار شکل، از نظر محتوا نیز در ادبیات فارسی بازتاب داشته است؛ رمان و نمایش نامه محصول ترجمه از زبان های اروپایی خصوصاً فرانسه است (در این دوره رمان ها به صورت پاورقی مطبوعات آمده است).

• متن کامل ارایه آقای حاجی بابایی (مطالعات ترجمه فرانسه)