هند؛ تحریریه مطبوعات ایران در عصر قاجار

این جمله جواهر لعل نهرو که «در میان مردم و اقوام زیادی که با هند تماس یافته و بر آن تأثیرگذار بوده‌اند، قدیمی‌ترین و ماندگارترین آنها ایرانیان بوده‌اند.» شاهدی بر پیوستگی تاریخی و فرهنگی عمیق ایرانیان و هندیان است.

به گزارش عطنا به نقل از روزنامه ایران، مستندهای بی‌شمار تاریخی گویای آن است که هند خانه دوم زبان فارسی بوده است و شاعران و ادیبان پارسی گوی بسیاری از هند سر برآورده‌اند و در این میان روزنامه نگاری فارسی در هند نیز سابقه‌ای حتی دیرپاتر از ایران دارد به‌طوری که یکی از ورودی‌های روزنامه نگاری فارسی به ایران از هند و بویژه شهر بمبئی بوده است. امروزه هر چند هند کشوری است که جایگاه رسانه‌ای مهمی را در دنیا به خود اختصاص داده و بیش از 70 هزار روزنامه و نشریه (به ۱۲۳ زبان مختلف) منتشر می‌شود و روزانه ۵ تا ۶ رسانه نوشتاری جدید متولد می‌گردد اما جایگاه رسانه‌های فارسی در هند درخشان تر از وضعیت امروز است.

فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی در هند، به مدت هشت قرن با یکدیگر گره خورده و دارای فصول مشترکی هستند.

هند به‌عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان آغازگر چاپ مطبوعات فارسی است. اسلام به وسیله ایرانیان به شبه قاره هند منتقل شد و مروج زبان فارسی در این کشور نیز سلسله غزنوی بوده است. اخبار‌نویسی در هند از قدیم الایام در دربار حاکمان اسلامی رایج بوده و در هر شهری مخبرانی داشتند که خبرها را به دربار می‌فرستادند. آنها در تهیه اخبار اختیار کامل داشتند و هیچ کس جرأت امر ونهی به آنها نداشته است. خواجه پیری می‌گوید[1] اخبارنویسان چهار دسته بودند 1- وقایع نگاران 2- سوانح نگاران 3- خفیه نویسان 4- هرکاریان. وقایع نگاران مأمور ضبط خبرهای فردی و سوانح نگاران علاوه بر آن به تجزیه و تحلیل اخبار می‌پرداختند. خفیه نویسان مأمور مستقیم شاه بودند که اخبار را مخفیانه به شاه می‌دادند و هرکاریان قول آنها مستند بوده و تاریخ نویسان به آن استناد می‌کردند.

فارسی زبانان هند در 150 سال پیش 65 عنوان نشریه فارسی در 10 شهر منتشر کردند که کلکته با 28 عنوان در صدر است.نخستین دستگاه تایپ فارسی در شهر کلکته ساخته شده و برای انتشار نخستین مطبوعات فارسی زبان جهان در آنجا به کار گرفته شده و این شهر یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های مطبوعات ایران در دوره قاجار بوده است. از سوی دیگر نخستین دوره تاریخ روزنامه نگاری در هند نیز با زبان فارسی عجین شده و اندیشمندان آزادیخواه ایرانی از جمله سید جمال‌الدین اسدآبادی و مؤیدالاسلام کاشانی سهم مهمی در نهضت استقلال هند داشته‌اند که بخش اعظم این نقش از طریق روزنامه نگاری بوده است. براساس پژوهشی که با عنوان «پیوندهای تاریخ روزنامه نگاری ایران و هند» بوسیله سعید اسدی انجام شده است: تاریخ تولد روزنامه نگاری فارسی را باید ۴ مارس ۱۷۸۴ دانست که انتشار هفته نامه «کلکته گزت»به دست یکی از افسران کمپانی هند شرقی به نام «فرانسیس گلادوین»آغاز شد. این نشریه دارای ستون ثابتی به زبان فارسی بود که اخبار دهلی و قلعه سرخ (مرکز حکومت) را منعکس می‌کرد. گلادوین که خود نویسنده معروف زبان فارسی و بنیانگذار مطالعات فارسی در بنگال بود، ترجمه انگلیسی اشعار کلیم کاشانی و داستان‌های فارســی بهارستان جامی را نیز در این نشریه چاپ می‌کرد. (کلیم کاشانی، از شعرای بزرگ قرن یازدهم هجری، در دوران جوانی رهسپار هند شده بود. او سال آخر عمر خود را در هند سپری کرد و در کشمیر به خاک سپرده شد.) بتدریج صنعت مطبوعات و حرفه خبرنگاری در هند رواج بیشتری پیدا کرد و ایالت بنگال همچنان در این مسیر پیشگام بود؛ به طوری که چاپ نخستین نشریه‌های بنگالی، فارسی، اردو و هندی زبان از کلکته آغاز شد. دومین روزنامه فارسی هند«مرآت الاخبار» است که توسط رام موهن رأی در سال 1822 میلادی منتشر شد. رام در نخستین شماره مرآت الاخبار اهمیت و جایگاه والای زبان فارسی را در هند یادآور می‌شود و می‌نویسد که جهت ترویج افکار خود ناگزیر از انتشار روزنامه‌ای به این زبان بوده است. انگلیسی ها که متوجه شده بودند نمی‌توانند با زبان انگلیسی بر هند سلطه یابند، به ناچار روزنامه‌های فارسی بنانهادند. خبرنامه«جام جهان نما» در سال 1822 میلادی توسط ویلیام هاپلینس برای انگلیسی های مقیم کلکته منتشر می‌شد و دولت انگلیس نیز به آن کمک مالی می‌کرد. البته همین خبرنامه پس از مدتی علیه سیاست های انگلیس و اعمال آنها اخبار و مقالاتی چاپ کرد که تأثیر بسیار زیادی در استقلال هندوستان داشت. این روزنامه بیش از نیم قرن به انتشار خود ادامه داده است. انگلیسی‌ها در نهایت در سال 1830 میلادی موفق شدند با فعالیت‌هایی که بیش از سی سال قبل آغاز کرده بودند، زبان فارسی را حذف و زبان انگلیسی را به‌عنوان زبان رسمی هند معرفی کنند.

«احسن الاخبار و تحفه الاخبار» در سال 1844 میلادی در کلکته منتشر شد، نخستین نشریه انتقادی ایرانیان، نخستین نشریه بمبئی و نخستین نشریه ایرانی تباران در شبه قاره هند است که توسط میرزا محمود خراسانی چاپ شده است. این روزنامه از سیاست انگلیس و رفتار مردم آن انتقاد می‌کرد. به‌همین دلیل وزیر مختار بریتانیا در تهران به وزیر خارجه‌اش نامه نوشت و پیشنهاد کرد از ارسال احسن الاخبار به ایران جلوگیری شود. یکی از آخرین روزنامه نگارانی که در سال‌های پایانی دوران طلایی زبان فارسی اقدام به چاپ نشریه کرد، عبدالحسین سپنتا بود.

سپنتا البته بواسطه ساخت نخستین فیلم ناطق ایرانی به نام «دختر لر» شهرت بیشتری دارد.

او در سال ۱۲۸۶ در تهران متولد شد و به علت علاقه به موضوع تاریخ و فرهنگ پس از اتمام تحصیل در مدرسه آمریکایی‌های تهران برای تکمیل تحصیلات به کشور هندوستان رفت.

سپنتا فعالیت هنری را با روزنامه نگاری آغاز کرد و نخستین روزنامه‌اش را سال 1307 با نام «دورنمای ایران» در بمبئی منتشر کرد.

علاوه بر این سپنتا مجله پیام راستی را بین سال‌های ۱۳۰۷ – ۱۳۰۸، در هندوستان منتشر کرد.