ویروس کرونا و «عفونت خبری» دست در دست هم می‌دهند

علی احمدی، عضو هیئت علمی گروه روزنامه‌نگاری دانشگاه علامه طباطبایی در یادداشت روز گذشته خود در ایرناپلاس از مسئله‌ی همه‌گیری اطلاعات و اخبار جعلی در دوران کرونا می‌گوید. رسانه‌های مجازی و اخبار و اطلاعات جعلی یا به عبارتی فیک نیوز (fake news) همواره در کنار هم زیسته‌اند، اما در دوران شیوع کرونا این هم‌زیستی می‌تواند به قیمت جان انسان‌ها باشد. به دلیل اهمیت این موضوع عطنا آن را بازنشر می کند.

بیماری کرونا نخستین بیماری همه‌گیر و به عبارت دیگر دنیاگیری است که در عصر فناوری‌ها و رسانه‌های نوین اجتماعی پدیدار شد. بنابراین نخستین بار است که مردم به طور گسترده در یک همه‌گیری، از این فناوری‌ها برای ارتباط با هم، سلامتی و ایمنی خود و آگاهی دیگران بهره می‌گیرند. در واقع، شبکه‌های اجتماعی، زمینه گسترش بیش از حد اطلاعات به صورت آنلاین و آفلاین را فراهم کرده‌اند. از این رو، افکار عمومی با انبوهی از اطلاعات مواجه است که سازمان جهانی بهداشت اصطلاح «اینفودمی» را برای آن به کار برده است.

تکذیب دیرهنگام میزان شیوع آلودگی را بیشتر می‌کند

اطلاعات و اخبار جعلی درباره کووید ۱۹ نسبت به روزهای نخست شیوع بیماری کمتر دیده و شنیده می‌‎شود و جذابیت روزهای نخست را ندارد اما اخبار نادرست و گمراه‌کننده در حوزه‌های مختلف همچنان در شبکه‌های اجتماعی گاه آگاهانه و با مقاصد سیاسی یا اقتصادی و گاه ناآگاهانه تولید و بازنشر می‌شوند. اخبار جعلی روایت‌های خبری هستند که رسانه‌های اجتماعی با تقلید از منابع خبری مشروع منتشر می‌کنند، به سرعت در شبکه‌ها منتشر می‌شوند و تکذیبیه‌هایشان کمتر دیده می‌شود.

در چنین فضایی «آلودگی اطلاعاتی» پدید می‌آید و افکار عمومی و ذهنیت جمعی در یک گستره زمانی و مکانی، درگیر اطلاعات غیرواقعی مشخصی می‌شود که از آن به عنوان «دیس‌اینفودمی» (disinfodemic) یا «همه‌گیری اخبار و اطلاعات جعلی» نام می‌بریم. چنین اطلاعات نادرستی در حوزه بهداشت، به قیمت جان مردم تمام می‌شود؛ مسیر آموزش و توصیه‌های بهداشتی را مختل می‌کند، موجب سردرگمی علم پزشکی می‌شود و توانایی کشورها را برای کنترل بیماری در معرض خطر قرار می‌دهد.

برخی از اطلاعات کذب در حدی جذاب و فریبنده است که در ذهن ماندگار می‌شوند و سرعت فراموش شدن آن‌ها از سرعت انتقال کمتر می‌شود. تکذیب دیرهنگام نیز در میزان شیوع این آلودگی اطلاعاتی مؤثر است.در چنین شرایطی، پویش(کمپین‌)های ایمن‌سازی مردم به اهداف خود نمی‌رسند و رشد ویروس همچنان ادامه خواهد داشت. زمانی بیماری همه‌گیر کنترل می‌شود که میزان سرایت آن کاهش ‌یابد و در این صورت میزان مرگ‌ومیر نیز روند نزولی می‌گیرد. انتشار اخبار جعلی نیز اینگونه است. زمانی که سرعت انتشار و انتقال اخبار از سرعت فراموش شدن آن‌ها بیشتر شود این اخبار همه‌گیر می‌شوند و به همه کاربران سرایت می‌کنند؛ سرایت، به توانایی یک ویروس برای انتقال از فردی به فرد دیگر اشاره دارد.

«عفونت اطلاعاتی» با ویروس کرونا هم‌نشین می‌شود

اخبار جعلی چنین توانی را دارند به سرعت «وایرال» (انتشار سریع در همه گروه‌ها و بین کاربران) می‌شوند و تکثیر سریع آن‌ها اثرات مخربی دارد که موجب عفونت در نظام اطلاع‌رسانی جوامع می‌شود که من آن را «عفونت خبری» (News infection) یا «عفونت اطلاعاتی» (Information Infection) می‌نامم. عفونت‌های ویروسی بر اثر آلودگی با ویروس و عفونت خبری و اطلاعاتی بر اثر آلودگی اطلاعاتی و انتشار و تکثیر مستمر اخبار نادرست پدید می‌آید.

ویروس‌ها بدون کمک میزبان تکثیر نمی‌شوند. برخی از این اطلاعات در حدی جذاب و فریبنده است که در ذهن ماندگار می‌شوند و سرعت فراموش شدن آن‌ها از سرعت انتقال کمتر می‌شود. تکذیب دیرهنگام نیز در میزان شیوع این آلودگی اطلاعاتی مؤثر است. برای درمان نسبی «عفونت خبری» و «ضدعفونی کردن فضای اطلاع‌رسانی» می‌توان به شیوه‌هایی چون آموزش سواد رسانه‌ای برای تشخیص اخبار و اطلاعات درست از نادرست، تولید اطلاعات صحیح، تنظیم‌گری و مقررات‌گذاری و گاهی مداخله نهادها در سطح جهانی و ملی اشاره کرد.

برای درمان نسبی «عفونت خبری» و «ضدعفونی کردن فضای اطلاع‌رسانی» می‌توان به شیوه‌هایی چون آموزش سواد رسانه‌ای برای تشخیص اخبار و اطلاعات درست از نادرست، تولید اطلاعات صحیح، تنظیم‌گری و مقررات‌گذاری و گاهی مداخله نهادها در سطح جهانی و ملی اشاره کرد.در هر حال انتشار اطلاعات نادرست چه با انگیزه سودآوری، منافع سیاسی، گرفتن کلیک، نداشتن آگاهی، واکنش احساسی، احتمال مفید بودن اطلاعات یا هر نیت دیگری، همچنان وظیفه خبرنگاران، رسانه‌های رسمی و به‌ویژه سردبیران را برای ارائه اطلاعات و اخبار معتبر، صحیح و قابل اعتماد بیش از پیش سنگین‌تر می‌کند. مهم‌تر این که مراقب باشند خودشان در دام این اخبار گرفتار نشوند.