تلویزیون اینترنتی و مساله انحصار صدا و تصویر در ایران

در جوامع مدرن، رسانه ها به عنوان اصلی ترین ابزارهای ارتباطی نقشی اساسی در تولید و انتشار اطلاعات و اخبار، محتواهای آموزشی، پژوهشی، سرگرم کننده، تبلیغی (تجاری و سیاسی) و... برعهده دارند. در این میان، عامل مهمی که تاثیر پیام های رسانه ای بر مخاطبان هدف رسانه را تضمین کرده و تداوم می بخشد،  در کنار حاکم بودن اصول و مقررات حرفه ای بر نهاد و ساز و کار رسانه، بافت و زمینه (context ) فعالیت آن به عنوان یک نهاد اجتماعی است.

در میان مدل های رسانه ای متداول در جهان معاصر، نظام های سیاسی و اجتماعی ای توانسته اند به صورت نسبی موفق عمل کنند که زمینه فعالیت "آزاد"، "مستقل" و "کثرت گرا"ی رسانه ها را فراهم ساخته و این هنجارهای اساسی را نهادینه کنند.

در شرایط کنونی، با توجه به رشد آگاهی های سیاسی و اجتماعی، گسترش دامنه شناخت مخاطبان از پدیده های محیط پیرامونی و شناخت نسبی آنها از مفهوم رسانه و چگونگی استفاده از محتواهای رسانه ای و نیز دسترسی سریع و وسیع به رسانه های جدید در شبکه جهانی اینترنت، دیگر مساله انحصار رسانه در دست دولت و هرنهاد قدرتمند دیگر و تعیین مقدرات و محذورات آن از سوی نظام سیاسی، موضوعی فرعی به حساب می آید. اکنون با گسترش دسترسی های مخاطبان به پیام های متنوع رسانه ای و فروپاشی تدریجی مرزهای مرسوم سیاسی و جغرافیایی و فرهنگی در پرتو پدیده جهانی شدن (فارغ از تاثیرات نامطلوب آن)، انحصارگرایی در تولید و انتشار محتواهای رسانه ای بویژه در حوزه پخش رادیویی و تلویزیونی ( Broadcasting) اهمیت و موضوعیت خود را از دست داده است. در چنین فضایی است که رقابت میان رسانه ها برای تولید و عرضه محتواها و محصولات متنوع مبتنی بر نیازهای متکثر و متفاوت مخاطبان ضرورت یافته است.

با توجه به این ضرورت های اساسی است که همچون بسیاری از کشورهای جهان، در ایران نیز از چند سال گذشته، مساله لزوم برداشته شدن انحصار رسانه ای در حوزه های متنوع فعالیت آنها همچون فعالیت های مطبوعاتی و بویژه در حوزه رادیو و تلویزیون (صدا و سیما) به بحثی دامنه دار و پرچالش بدل شده است.

در این میان، کارشناسان حوزه رسانه، یکی از راه حل های اساسی در شکستن انحصار صدا و سیمای جمهوری اسلامی را ایجاد کانال های تلویزیونی خصوصی اعلام کرده اند؛ مساله ای که بلافاصله با استناد سازمان صدا و سیما به یکی از اصول قانون اساسی – که انحصار صدا و تصویر را در اختیار صدا و سیما قرار می دهد- با چالشی اساسی مواجه شد و به محاق رفت.

راه حل دیگر، اما، ارائه و انتشار محتوای صوتی و تصویری در بستر وب مطرح شد که این مساله هم با توجه به نبود قوانین مشخص و ادعای دوباره سازمان صدا و سیما بازهم مساله ساز شد. برای نمونه می توان به چالش سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) و صدا و سیما در یک دهه گذشته اشاره کرد؛ زمانی که ایرنا  راه اندازی "ایرنا گویا" و "ایرنا فیلم" برای پوشش صوتی و تصویری رویدادها دنبال می کرد. دست آخر، تاسیس تلویزیون ایرنا ( IRNATV) – با الگوبرداری از خبرگزاری های تلویزیونی جهانی همچون تلویزیون رویترز و آسوشیتدپرس - جای خود را تنها به تولید و انتشار اخبار صوتی و تصویری محدود در وبسایت این خبرگزاری سپرد. این مساله هم در ابتدای امر، با مخالفت صدا و سیما مواجه شد.

در چنین فضایی و با گسترش استفاده از امکانات چندرسانه ای (ترکیب هم افزایی از متن، صدا، عکس، فیلم، طرح، گرافیک، اینفوگرافیک و ...) و قابلیت های تعاملی (بازخورد، ایمیل، پیوندهای موضوعی و ...) و بویژه آنچه به عنوان قابلیت بی نظیر شبکه های اجتماعی در وب 2 و وب 3 ایجاد شده است، به تدریج نه با تغییر نگرش حاکم بر رسانه های کشور از سوی قانونگذاران، دست اندرکاران و متولیان بلکه با فشار ابزارهای فناورانه، مسائل پیش گفته که ناظر بر انحصار صدا و تصویر در ایستگاه های پخش رادیویی و تلویزیونی بوده و همچنان هم در کشور ما هست، بیش از پیش رنگ باخت.

در این شرایط از سال گذشته بحث صدور مجوز برای راه اندازی تلویزیون اینترنتی (IP-TV) از سوی سازمان تنظیم مقررات ارتباطات با مشارکت سه نهاد اصلی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما مطرح شد.

فارغ از بحث و جدل های ایجاد شده در روزهای اخیر میان وزارت ارتباطات و سازمان صدا و سیما در پی اعطای این مجوز از سوی صدا و سیما به پنج اپراتور متقاضی در داخل کشور، قرار است تلویزیون اینترنی، خدمات پخش محتواهای صوتی و تصویری را مبتنی بر پروتکل اینترنت در شبکه جهانی وب ارائه دهد.

براین اساس، ایجاد امکان ارائه کلیه کانال‌های تلویزیونی و رادیویی صدا و سیما به همراه امکانTime Shifting  (ماشین زمان) با قابلیت برگرداندن زمان برنامه‌های در حال پخش تا 12 ساعت به عقب، نگرانی از دست دادن برنامه‌های مورد علاقه را در کاربران شبکه از بین برده و محدودیت زمانی را بی معنا می کند.

برخلاف برخی خوش بینی های ظاهری مبنی بر متنوع شدن محصولات و محتواهای رسانه ای تلویزیون رسمی ایران و کانال های رسانه ای پخش و توزیع آن، حال این پرسش پیش می آید که آیا اعطای مجوز فعالیت تلویزیون اینترنتی به معنای رنگ باختن تدریجی و سرانجام برداشته شدن انحصار رسانه ای صدا و سیما به حساب می آید؟

در پاسخ می توان گفت، هرچند این مساله یک گام به پیش است و بالاخره در فضای غیررقابتی و یکسویه حاکم بر جریان تولید و پخش محتوای پیام های تلویزیونی در ایران، یک نقطه آغازین به شمار می رود، اما مسائل اساسی هنوز پابرجاست:

نخست اینکه، با توجه به مشکلات متعدد موجود در دسترسی مخاطبان ایرانی به اینترنت همچون سرعت بسیار پایین اینترنت (یا به اصطلاح عامیانه سرعت لاک پشتی) و هزینه های بالای استفاده از محتواهای اینترنتی (که براساس اطلاعات موجود از بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان نیز گران تر است) و ... چگونه می توان از این رهگذر، انتظار ایجاد یک فضای رقابتی برای رسانه رسمی رادیو و تلویزیون ایران را داشت؟ اکنون برنامه های تلویزیونی به آسانی و با هزینه های بسیار پایین در نقاط مختلف کشور قابل دسترسی است و از این حیث به هیچ وجه با شرایط دریافت پیام از طریق اینترنت قابل مقایسه نیست.

دوم، آیا اساسا اعطا کنندگان مجوز در درون سازمان به دنبال ایجاد یک فضای رقابتی بوده اند یا صرفا مجرایی را برای گسترش حوزه پخش محتواهای رسمی خود و از آن مهمتر درآمدزایی از بستر تلویزیون اینترنتی را مدنظر قرار داده اند؟

سوم، زمانی در مباحث مربوط به ساز و کار فعالیت حرفه ای رسانه ها از لزوم رقابت آزاد، مستقل و کثرت گرا میان رسانه ها سخن به میان می آید، در واقع منظور اصلی در کنار تعدد رسانه ها، تکثر و تنوع دیدگاه ها، باورها، سلیقه ها، علاقه ها و ... است که در محتوای پیام های رسانه ای مطرح و منعکس می شود. در این بین، آیا می توان امیدوار بود که از بستر تلویزیون اینترنتی، محتواهای غیررسمی خارج از جریان رسانه ای رسمی ( mainstream) تولید و منتشر شود؟ آیا تلویزیون اینترنتی می تواند صدای بی صدایان ( The Voice of Voicelesses) و اقلیت های متنوع موجود در جامعه بزرگ ایرانی باشد؟

گرچه قضاوت در این باره هنوز زودهنگام به نظر می رسد اما از آنجا که مقدرات امور مربوط به اعطای مجوز همچون احراز صلاحیت های لازم برای دریافت امتیاز ایجاد تلویزیون اینترنتی تنها در دست یک نهاد (صدا و سیما) قرار گرفته (البته در بعد عملی قضیه) نمی توان خیلی به این مساله خوش بین بود. در واقع، برداشته شدن انحصار رادیو-تلویزیون رسمی در ایران با ایجاد تلویزیون های اینترنتی به دست نمی آید؛ تنها با ایجاد شبکه ها و کانال های تلویزیونی خصوصی (در چارچوب قانون و با تغییر ساز و کارهای قانونی موجود) است که می توان در کنار تولید و ارائه محتواهای متنوع و متکثر می توان کیفیت محتوای پیام های تلویزیونی را ارتقاء داد و از آن مهمتر، با جریان پیچیده نفوذ شبکه های ماهواره ای بین المللی مقابله کرد.

* استادیار دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی