اربعین، رویدادی در امتداد عاشورا و خود سرمایه‌ای اجتماعی و نوپدید است

به گزارش عطنا، علی‌اصغر پورعزت، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در نشست بررسی جامعه‌شناختی اربعین که ذیل سومین همایش بین‌المللی اربعین، برگزار شد، اظهار کرد: سرمایه اجتماعی با ایجاد رابطه متقابل سازنده و اعتماد عمومی بر شکل دادن حرکت‌های سیاسی و اجتماعی تأثیر قابل توجهی بر مشارکت در سطوح گوناگون دارد، ضمن اینکه توان ایجاد هویت گروهی را برای اقدامات و تحرکات سیاسی به وجود می‌آورد.

وی در ادامه گفت: عاشورا به مثابه سرمایه اجتماعی است، قیام امام حسین(ع) در سال ۶۱ هجری آغاز جریانی بود که الگویی عینی از سرمایه اجتماعی را در قالب اعتماد، صداقت، مشارکت و نظایر آن به منصه ظهور رساند. این مؤلفه‌ها را در بیان امروزی، نوعی سرمایه اجتماعی تعریف می‌کنند که مجموعه هنجارها، روابط، تعهدات و ارزش‌های مادی و معنوی یک جامعه را در بر می‌گیرند.

اربعین؛ سرمایه اجتماعی نوپدید

پورعزت اظهار کرد: اربعین، رویدادی در امتداد عاشورا و خود سرمایه‌ای اجتماعی و نوپدید است. در رویداد اربعین، نمایندگان ادیان دیگر حضور دارند حتی افرادی از هندوها درخواست کرده‌اند که در این پیاده‌روی شرکت کنند. از حیث سرمایه اجتماعی شرایط فوق‌ا‌لعاده‌ای در اربعین فراهم می‌شود. این بزرگترین تجمع تاریخی بشر است و اهداف مشترک در آن، ظرفیت زیادی برای همراهی و همکاری مردم در منطقه خاورمیانه ایجاد می‌کند. باور داریم که حرکت‌های با اخلاص در جهان باقی می‌مانند، چون قرآن کریم وعده داده است هرچه به وجه خدا منتسب باشد، باقی می‌ماند. حرکت عاشورا در هیچ دوره‌ای قابل بایکوت کردن نبوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی افزود: سرمایه اجتماعی‌ای که در اربعین شکل گرفته است، دائماً ارزش‌های معنوی را بازتعریف می‌کند. به همین دلیل، هربار که در پیاده‌روی اربعین حضور پیدا می‌کنید، این حرکت منقح‌تر، پاک‌تر و حساس‌تر می‌شود. یکی از عناصر مهم در این سرمایه اجتماعی، اعتماد است. سطح اعتماد مردم در ۱۰ روزی که در اربعین حضور دارند بالاست و به هم اعتماد دارند. معتقدم تصویری از جامعه موعود در راهپیمایی اربعین ارائه می‌شود.

ویژگی‌های نظام اخلاقی اربعین

پورعزت در بخش دیگری از سخنان خود گفت: به نظر می‌رسد جهانی که آماده بحران و جنایت است در مقابل این حرکت دچار حیرت می‌شود. امروز گرایش‌های نژادپرستانه در قالب‌های گوناگون جامعه بشری را به سوی انحطاط سوق می‌دهند، روایت‌های تاریخی درست و غلط و تحریف‌های مبالغه‌آمیز از نقش افراد و گروه‌ها و ملیت‌های گوناگون علیه اجداد یکدگیر، احساسات تعصب‌آلود را برانگیخته می‌سازد و جامعه بشری را مستعد بروز جنایت‌های جدید می‌سازند اما در چنین حادثه‌ای رنگ خود را از دست می‌دهند. در اربعین، ایدئولوژی و نژاد و قومیت توانایی بروز ندارد، البته ممکن است بعضی از افراد کارهایی در پیادهروی انجام دهند اما نمی‌تواند بر کلیت روند جریان پیاده‌روی تأثیر گذارد. حتی ممکن است بحثی هم رخ دهد، اما کسی به کسی بی‌احترامی نمی‌کند و ظرفیت اخلاقی در این رویداد، بسیار بالاست.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: در دنیایی که با چهار چالش؛ ایئولوژیک‌محور، دین‌محور، مذهب‌محور(فرقه‌ای) و ملیت‌گرایانه مواجه‌ایم، می‌خواهیم به یک نظام اخلاقی برگردیم. سرمایه اجتماعی اربعین این نظام اخلاقی گمشده را در اختیار ما قرار می‌دهد و به هیچ قوم و دسته و ملیت و ایدوئولوژی تعلق ندارد، هیچ کشوری حتی عراقی‌ها هم نمی‌توانند اربعین را به خود نسبت دهند، آنها تنها شرافت میزبانی از زائران اربعین را دارا هستند، وقتی این گرایش‌های چهارگانه حذف می‌شود، تمایل انسان‌ها به فضایل اخلاقی بیشتر می‌شود.

پورعزت در پایان گفت: جمع‌بندی من از بحث این است که جذبه حسین(ع) در ورای حدود ۱۵ قرن جذبه‌ای معنوی و اخلاقی است که از انواع نژادها، فرقه‌ها، ادیان، مذاهب، ملیت‌ها و جناح‌های سیاسی نمایندگانی را به سوی خود می‌کشاند، زیرا شخصی به شهادت رسیده است که تاریخ در راستگویی او تردید ندارد، اگر می‌خواهیم به تقویت جریان اربعین کمک کنیم، باید کاری کنیم تا فضایل اخلاقی که در آن وجود دارد، تقویت شوند و نمود بیشتری پیدا کنند.

مقایسه جامعه لیبرال‌دموکراسی با اجتماع اربعین

در ادامه این نشست، هادی آجیلی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی اظهار کرد: می‌خواهم از زاویه‌ای دیگر به پیاده‌روی اربعین نگاه کنم و شاخصه‌های جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری را با پیاده‌روی اربعین مقایسه کنم. از بحث‌هایی که در مکتب فرانکفورت مطرح شده وام می‌گیرم؛ از شیء‌شدگی «لوکاچ» تا بحث‌هایی که «آدورنو» و «مارکوزه» دارند. کمی هم از نگاه مکتب «گرامشی» وام بگیرم مبنی بر اینکه جامعه لیبرال چه شاخصه‌هایی دارد. یعنی ایدئولوژی نظام لیبرال‌سرمایه‌داری وقتی نقش هژمونیک در جامعه‌ای پیدا می‌کند، چه مشخصاتی را در آن جامعه ایجاد می‌کند. بعد به این می‌پردازم که راهپیمایی اربعین چگونه دقیقاً در خلاف این شاخصه‌های لیبرال‌دموکراسی حرکت می‌کند.

وی در ادامه گفت: از جمله شاخصه‌ها در جامعه لیبرال‌دموکراسی که همه اطلاع دارند، اصالت سود است. در چنین جوامعی معمولاً نحوه زندگی و انگیزه‌های خود را گونه‌ای تنظیم ‌می‌کنند که بیشترین سود را کسب کنند و کمترین هزینه را متحمل شوند. در اربعین، برعکس این رخ می‌دهد. سود صفر از نظر مادی و صرف هزینه برای میزبانان و زائران اتفاق می‌افتد. اتفاقاً اگر رقابتی هست، در هزینه بیشتر برای زوار است.

آجیلی اضافه کرد: یکی از شاخصه‌های جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری فردگرایی است. تمام اهداف و حرکات را بر مبنای فرد خود در نظر می‌گیرد، در نتیجه دنبال تحقق آرزوهای فردی فارغ از دیگران حرکت می‌کند. در حالی که در راهپیمایی اربعین، همه می‌کوشند تا دیگری راحت‌تر سفر کند. افراد در اربعین از خودگذشتگی به نفع دیگران دارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی اظهار کرد: یکی دیگر از شاخصه‌های لایف‌استایل در جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری، رفاه‌طلبی است. افراد می‌کوشند رفاه بیشتری را طلب کنند و تلاش می‌کنند حداکثر خدمت را از جامعه برای زندگی خود بگیرند، در حالی که در راهپیمایی اربعین عکس این اتفاق رخ می‌دهد و افراد به طور عمدی سختی را انتخاب می‌کنند. در این سفر، رنج آگاهانه‌ رخ می‌دهد و برای خدمت به دیگران، مسابقه رخ می‌دهد.

آجیلی ادامه داد: امنیت‌طلبی، شاخص دیگری در جامعه لیبرال‌‌سرمایه‌داری است. آدم‌ها در آن جامعه تمایل دارند، در نهایت امنیت و آرامش جسمی و روانی زندگی کنند، اما تا سال ۹۶ که امکان حملات داعش به راهپیمایی واقعاً جدی بود، اما افراد، آگاهانه در مسیری قدم برمی‌داشتند که احتمال هر خطری در آن وجود داشت. تقریباً هر سال یک یا دو اتفاق تروریستی کوچک درایام اربعین رخ می‌دهد که بالاخره تعدادی تلفات دارد، اما هیچ‌کس نمی‌هراسد و دست از سفر خود بر نمی‌دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: نگاه دنیاگرایانه که همه چیز را در خدمت زندگی دنیوی می‌خواهد، ویژگی جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری است، اما در پیاده‌روی اربعین، افراد بر خلاف این ویژگی حرکت خود را تنظیم می‌کنند. شاخص دیگر جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری، سریع حرکت کردن است. پیدایش وسایل نقلیه سریع، فست فودها و پیام‌رسان‌ها همه نشانگر این روحیه و شاخص هستند. اما در راهپیمایی اربعین، با وجود وسایل نقلیه، افراد، کندی آگاهانه را انتخاب می‌کنند.

آجیلی در پایان گفت: در جامعه لیبرال‌سرمایه‌داری اگر فرد احساس کند کارش دیده نمی‌شود، آن را انجام نمی‌دهد. اما در پیاده‌روی اربعین کسی کاری ندارد که آیا تصویرش ثبت می‌شود یا نه. میزان بازنمایی این رویداد در اصل انگیزه تشکیل این رویداد تأثیر ندارد.