جای نگاه ایرانیان به حقوق شهروندی در این کتاب خالی است

دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی جای مبانی حقوق عامه و مبانی حقوق شهروندی اسلامی را در کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» خالی دانست و گفت: نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر خود یک درس حقوق شهروندی است. رئیس انجمن ملی حقوق ورزشی ایران نیز گفت: بهتر بود در این کتاب به تفکر ایرانیان راجع به حقوق شهروندی نیز پرداخته شود.

به گزارش عطنا، نشست نقد و بررسی کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» با حضور دکتر عطاالله صالحی، نویسنده کتاب و استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید باهنر کرمان، دکتر فریدون جعفری، استادیار حقوق دانشگاه بوعلی سینا همدان و دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی و دکتر نادر شکری، رئیس انجمن ملی حقوق ورزشی ایران و مدیرکل اداره تدوین قوانین و امور شورا در جایگاه منتقدان، به مدیریت سرکار خانم مونس کشاورز، رئیس دبیرخانه کنگره حقوق شهروندی  و مدیرمسئول انتشارات حقوق شهروندی دوشنبه، ۲۵ تیرماه در سرای اهل قلم ایران برگزار شد.

گفتنی است این کتاب از مجموعه کتاب‌های حقوق شهروندی است که به همت انتشارات حقوق شهروندی منتشر شده است و این انتشارات بنا دارد هر دوره یکی از این آثار را نقد و بررسی کند.

باید با نقد منصفانه به نویسندگان کمک کرد

مونس کشاورز، رئیس دبیرخانه کنگره حقوق شهروندی در ابتدای این نشست گفت: اگر با نگاه نقادانه به متون تألیفی خود و دیگران در زمینه حقوق شهروندی نگاه کنیم حوزه نشر سر و سامان پیدا می‌کند. باید با نقد منصفانه به نویسندگان حوزه حقوق شهروندی کمک کرد تا بتوانیم کارشناسان و نویسندگانی کار بلد در این زمینه پرورش دهیم.

مفهوم شهروندی دیرینه‌ترین مفهوم اجتماعی است

عطاالله صالحی، استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید باهنر کرمان و نویسنده کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» در ادامه نشست به ارائه دیدگاه‌ خود پرداخت و گفت: مفهوم شهروندی دیرینه‌ترین مفهوم اجتماعی است و ارسطو برای اولین بار این مفهوم را مطرح کرد.

وی افزود: در این کتاب تلاش شده که ابتدا خود مفهوم شناسایی شود و با روشن شدن مفهوم آن را به دوره‌های مختلف تاریخی ببریم. ما ابتدا می‌بایست باید به خود مفهوم، سپس تجربه این مفهوم در تاریخ‌های مختلف و در آخر مفهومی که ما و جامعه در ذهن داریم را شناخت پیدا کنیم. از ترکیب اینها مفهومی ارائه می‌شود که متناسب با جامعه ماست.

نویسنده کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» تصریح کرد: تفاوتی بین حقوق بشر و حقوق شهروندی وجود دارد که اولین تفاوتش این است که در حقوق بشر مفهوم کلیدی بشر است اما در حقوق شهروندی مفهوم کلیدی شهر است.

استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید باهنر کرمان اصلی‌ترین حق در حقوق بشر را حق حیات و در حقوق شهروندی حق مشارکت دانست و گفت: مؤلفه‌های شهروندی شامل سه دسته‌اند، 1-وضعیت، مثل وضعیت تأهل، 2- مجموعه حقوق، وضعیت حقوقی افراد در جامعه(همانند مورد اول) که با قرار گرفتن در آن حقوق مختلفی برای افراد ایجاد می‌شود.

یونانی‌ها مسئله مشارکت را مطرح کرده‌اند

صالحی در ادامه گفت: شهروندی به دو دسته تقسیم می‌شود، 1- فعال: شهروند موضوع قاعده است و در جامعه مشارکت دارد. 2- منفعل: افراد مشارکتی در آن ندارند.

وی مؤلفه سوم را مشارکت دانست و گفت: جامعه با مشارکت افراد جریان پیدا می‌کند و ابتدا یونانی‌ها مسئله مشارکت را مطرح کرده‌اند که در آن یونانیان باستان در محلی دور هم جمع می‌شدند تا برای سرزمین خود تصمیم‌گیری کنند.

استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید باهنر کرمان افزود: یکی از دلایلی که اینها توانسته‌اند این مفهوم را ابداع کنند تفکر عمودی و افقی بوده است. تفکر افقی یعنی تقسیم‌بندی اجناس بدون استخراج آنها، اما تفکر عمودی یعنی تقسیم‌بندی اجناس همراه با استنباط یک قاعده کلی.

نویسنده کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» با اشاره به اینکه کاری که ارسطو با جوامع مختلف کرد تقسیم‌بندی عمودی و ابداع مفهوم شهروندی بود، گفت: سه مفهوم کلیدی در کتاب داریم که عبارتند از برده، رعیت یا تابع و شهروند. برده یعنی شخصی که مشمول یکی از حقوق مالکیت می‌شود و مورد خرید و فروش قرار می‌گیرد. رعیت یا تابع کسی است که مشمول قواعد حقوقی است و می‌تواند دادخواهی کند اما تفاوتش با شهروند در خلق قاعده است؛ یعنی شهروندان فقط می‌توانند خلق قاعده کنند.

انسان با حکمرانی است که به کمال می‌رسد

صالحی افزود: ارسطو در تعریف شهروند می‌گوید کسی که حکمرانی می‌کند و مورد حکمرانی قرار‌ می‌گیرد. وی جامعه را طبقه‌بندی می‌کند و می‌گوید حکمرانی سطوح مختلفی دارد، 1- حکمرانی بر اشیا .  2- حکمرانی بر حیوانات.  3- حکمرانی بر بردگان و مورد چهارم حکمرانی بر زنان.

وی با بیان اینکه تنها کسی می‌تواند شهروند باشد که در فضای عمومی حکمرانی کند نه در خانه شخصی خود، گفت: انسان با حکمرانی است که به کمال خود‌ می‌رسد. مهم‌ترین فاکتور در شهروندی حق مشارکت است و در نیوزیلند حق مشارکت در سال 1893 ایجاد شد، اما در ایران این حق با تأخیر ایجاد شد.

نویسنده کتاب «سیر تحول تاریخی مفاهیم شهروندی و حقوق شهروندی» در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: ما ذیل مفهوم شهروندی به مفهوم شهروندی جهانی هم باید توجه داشته باشیم، چون چه بخواهیم چه نخواهیم در حال ورود به جامعه جهانی هستیم و باید مفهوم شهروندی را هم در سطح جهانی در نظر بگیریم چون مرز‌ها و دولت-ملت‌ها در حال تضعیف شدن هستند.

شاهد تحول عظیمی در وزارت علوم هستیم

مونس کشاورز در ادامه نشست با بیان اینکه «ما در حوزه حقوق شهروندی اقدامات گسترده‌ای انجام دادیم اما پس از حضور دکتر فریدون جعفری در وزارت علوم در جایگاه دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی، ما شاهد تحولی عظیم در وزارت علوم هستیم و آن نگاهی است که نهاد‌های وزارت علوم نسبت به حقوق شهروندی پیدا کرده‌اند.

رئیس دبیرخانه کنگره حقوق شهروندی افزود: امیدواریم این نگاه در نسل‌های بعدی حفظ شود.» از فریدون جعفری، مدیر کل دفتر بازرسی و پاسخگویی به شکایات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دعوت کرد تا به ارائه دیدگاه خود بپردازد.

اصطلاح‌سازی از نکات مثبت این کتاب است

فریدون جعفری، استادیار حقوق دانشگاه بوعلی سینا همدان و دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی در ابتدای سخنان خود گفت: نقد درست نقدی است که نکات مثبت و منفی با هم آورده شود و هردو ویژگی باید به شکل منصفانه ذکر شود.

وی افزود: نکات مثبت این کتاب چند رشته‌ای بودن و دیدگاه‌های فلسفی و تاریخی است و دکتر صالحی از این لحاظ تلاش بسیاری کرده‌اند چون فلسفه و اصول آن پراکنده است و قرار دادن آن به صورت منظم و به هم پیوسته مشکل است. اصطلاح‌سازی از دیگر نکات مثبت این کتاب است.

دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی اظهار کرد: انسجام مناسب مطالب کتاب هم از نکات مثبت کتاب است. منابع انگلیسی به قدر کفایت مورد استفاده قرارگرفته است و نسبت به منابع فارسی‌اش قوی‌تر است.

بخش اعظم کتاب به حقوق زنان اختصاص دارد

استادیار حقوق دانشگاه بوعلی سینا همدان یکی از نکات منفی کتاب را اشاره صرف به حقوق زنان دانست و گفت: نمی‌توان گفت که نباید در این حوزه صحبت کرد اما در چنین عنوانی نباید بخش اعظم کتاب را به حوزه حقوق زنان اختصاص داد.

مدیر کل دفتر بازرسی و پاسخگویی به شکایات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری افزود: در برخی قسمت‌ها دکتر صالحی می‌توانستند تحلیل خود را ارائه دهند اما متأسفانه در این زمینه کوتاهی کردند و سعی به بیان ادبیات داخلی و خارجی پرداختند، مثل ارجاع به متون دیگر در پاراگراف‌های مختلف. مبانی حقوق عامه و مبانی حقوق شهروندی در اسلام جایی در کتاب ندارد و ما امیدوار بودیم اشاره‌ای به این دو مقوله شود.

جعفری گفت: مثل نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر که خود یک درس حقوق شهروندی است. وقتی ما مطالب را دسته‌بندی می‌کنیم در ورود به آن بحث باید فلسفه و مقدمه توجیهی بیاوریم. باید سؤالی را طرح کنیم و به آن پاسخ دهیم و سپس سراغ مطالب بعدی برویم. مطالب در کتاب فقط تیتروار زیر هم آمده است.

وی در ادامه گفت: در صفحه بیست کتاب تلاش شده مفهومی از شهر توضیح داده شود اما انتظار این بود که این تلاش به طور مفصل‌تری صورت گیرد و تعریف خود دکتر صالحی در مفهوم شهر قرار گیرد. به انواع شهروند در صفحه 21 اشاره‌ شده که معیار و شاخص‌های آن در مقدمه نیامده است؛ برخی مطالب بدون ارجاع بوده مانند صفحه 30 که مشخص است از جایی گرفته شده اما منبع آن ذکر نشده است.

در حقوق شهروندی و حقوق بشر چیزی به نام نسل نداریم

دستیار ویژه وزیر علوم در امور حقوق شهروندی خاطرنشان کرد: وجوه افتراق و اشتراک در حوزه حقوق شهروندی و حقوق بشر تنها در دو صفحه آمده است و ما انتظار داشتیم این وجوه به طور مفصل‌تری درباره‌اش صحبت شود.

استادیار حقوق دانشگاه بوعلی سینا همدان مفهوم نسل را از دیگر مسائلی دانست که در کتاب به آن اشاره‌ شده است و گفت: کتاب درباره حقوق بشر نسل‌بندی مختلفی ارائه می‌دهد، در حالی که نسل‌ یعنی در یک زمان معین چیزی به وجود می‌آید و بعد از مدتی تمام می‌شود. در حقوق شهروندی و حقوق بشر ما چیزی به نام نسل نداریم.

مدیر کل دفتر بازرسی و پاسخگویی به شکایات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: تکرار مکررات یکی از دیگر نکات منفی این کتاب است مثل صفحه 74 که ارسطو مجددا مفهوم شهروندی را تعریف کرده است.

جعفری نکته دیگر کتاب را مسئله برده‌داری دانست و گفت: همان‌طور که همه ما می‌دانیم یکی از مصادیق جنایت علیه بشریت برده‌داری است اما در کتاب ضمانت اجرای مخالفت با برده‌داری ذکر نشده است و تنها به اسناد مربوط به منع برده‌داری اشاره ‌شده است.

حقوق شهروندی یک حقوق ذاتی است یا اکتسابی؟

وی افزود: نکته دیگر درباره مدرنیسم و پسامدرنیسم است که می‌بایست اشاره ویژه‌تری به آن داشت. مثلا حقوق شهروندی در این دو مقوله چه جایگاهی دارد؟. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که شهروندی و حقوق شهروندی در جهانی‌سازی چه جایگاهی دارد؟. جهانی‌سازی نیازمند یک سری ابزارهاست و کشور‌ها باید از ابزارها و اصول راهبردی ما تبعیت کنند اما جهانی‌شدن فرایندی است که همه جوامع در مسیر آن قرار می‌گیرند و دکتر صالحی به نحو احسن در این‌باره صحبت کرده‌اند.

استادیار حقوق دانشگاه بوعلی سینا همدان در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: سؤال دیگر اینجاست که حقوق شهروندی یک حقوق ذاتی است یا اکتسابی؟. ما انتظار داریم به این دو سؤال پاسخ داده شود.

در زمینه منابع حقوق شهروندی کاستی داریم

 نادر شکری، رئیس انجمن ملی حقوق ورزشی ایران و از مدرسین حقوق شهروندی در ادامه نشست گفت: ما از نظر منابع در زمینه حقوق شهروندی با کاستی‌هایی مواجه هستیم. سال 1377 زمانی که من بحث حقوق شهروندی را مطرح کردم دنبال منابعی بودم که این مسئله را بازتر کنم اما منبعی مرتبط با این موضوع نبود.

وی افزود: کتاب از نظر شکلی نیازمند ویراستاری قوی است و باید دقت بیشتری در این زمینه انجام شود. از نظر محتوایی دکتر صالحی می‌بایست مفاهیم را بیشتر توضیح می‌دادند مثل مفهوم شهر در صفحه 20 کتاب.

رئیس انجمن ملی حقوق ورزشی ایران گفت: ما اگر به عنوان کتاب نگاه کنیم متوجه می‌شویم که دایره مطالب کتاب نباید از عنوان آن خارج شود، چون هر مقاله‌ای دایره شمول خاصی دارد. اما در کتاب این مسئله رعایت نشده است و نمونه‌اش آوردن مفاهیم شهروند و شهروندی است که کاملا با هم تفاوت دارند.

جا داشت حقوق شهروندی از دیدگاه اسلام نیز بررسی شود

مدیرکل اداره تدوین قوانین و امور شوراها با بیان اینکه تأثیر اندیشه‌های اسلام که به عنوان اندیشه جهانی شناخته‌شده است، گفت: جا داشت که با وجود نگاه جهانی جناب دکتر صالحی به مسئله حقوق شهروندی، مبانی حقوقی اسلام هم وارد کتاب می‌شد.

این مدرس حقوق شهروندی در پایان سخنان خود گفت: تفکر ایرانی در حقوق شهروندی هم جایش در این کتاب خالی است، چون مبانی حقوق شهروندی از خیلی وقت پیش در ایران مطرح‌شده بود. همان زمانی که زنان را به عنوان شهروند نمی‌دانستند، در همان دوره زنان به عنوان فرماندهان جنگی در جامعه حضور داشتند. ما انتظار داشتیم که این مسائل و نکات در کتاب آورده شود.

نسل‌بندی کردن حقوق بشر علت داشته است

عطاالله صالحی، نویسنده کتاب و استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید باهنر کرمان در پایان نشست گفت: علت نسل‌بندی حقوق بشر این است که اینها چه زمانی در تاریخ مطرح‌شده است؟ مثل پارلمان انگلستان که در زمره نسل اول حقوق بشر است، نسل دوم پس از انقلاب صنعتی است و نظریات جامعه‌شناختی افرادی چون کارل مارکس و ماکس وبر مطرح کرده‌اند، نسل سوم حقوق بشر هم پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شکل می‌گیرد.