گفتمان رایج در خانواده بر رفتار فرد تاثیرگذار است

رئیس مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبائی گفت: از آن جهت که زبان اعتقادساز است، در اسلام بر تکرار اذکار و دعا‌ها تاکید می‌شود و باید برای باور و ایمان قلبی و ذهنی آن را تکرار کرد چنانچه پیامبر (ص) می‌فرماید «چیزهای خوب را تکرار کنید تا در دل‌تان جای گیرد».

به گزارش خبرنگار عطنا، دکتر کیومرث فرحبخش، رئیس مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبائی، شنبه، 12 خردادماه در غرفه دانشگاه علامه طباطبائی در نمایشگاه بین‌المللی قرآن که در مصلای تهران برگزار شد در سخنانی به جایگاه زبان و کلام در سلامت روان از نگاه قرآن مجید پرداخت.

وی با اشاره به اینکه زبان ابزاری برای بیان و تفکرِ انسان است و قدرت ذهنی انسان به واسطه آن بروز می‌یابد، گفت: به قول ارسطو آنچه که انسان را صاحب لوگوس و قوه ناطقه می‌کند، همین زبان است.

فرحبخش ادامه داد: اما کلام ابزاری برای کاربرد عینی زبان در جایگاه برقراری ارتباطات میان‌فردی و اجتماعی است؛ آنجایی که زبان به نحوی به کار گرفته شود که همدلی بهتر از هم‌زبانی باشد، سوءِکارکرد زبان اتفاق افتاده و گفته می‌شود که «زبان سرچشمه‌ی سوءِتفاهم‌هاست».

او خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی کلام ما سبب تنش درونی ما و اطرافیان می‌شود و آرامش و بهداشت روانی فرد، شبکه ارتباطی وی و در نتیجه جامعه را خدشه‌دار می‌کند اما چه کنیم که با الگوگیری از قرآن کریم به شکلی روان‌شناسانه و خدایی با خود و جامعه به صلح برسیم و به نوبه‌ خود آرامش و همزیستی مسالمت‌آمیز را در جهان پیرامون خود بگسترانیم؟

رئیس مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبائی وجود تم و گفتمان رایج و جاری در خانواده شامل والدین و فرزندان را به عنوان یکی از عوامل مطرح محیطی تاثیرگذار بر روی رفتار دانست و گفت: آیا روابط کلامی بین اعضای خانواده، بذر امید و زندگی می‌کارد یا بذر نفاق و کینه و مرگ؟ بسیاری از اقدامات تباه‌کننده فرزندان در نتیجه روابط کلامی بد در خانواده است، از طرفی بسیاری از موفقیت‌ها ریشه در رابطه کلامی مطلوب در خانواده دارد.

وی تصریح کرد: کلام قوی که در خانواده وجود داشته باشد مایه‌ اعتماد و عزت نفس می‌شود و کلام تحدید و سرکوفت باعث به وجود آوردن انگیزه‌های مرگ و نابودی در افراد می‌شود، در حقیقت زخمی که زبان می‌زند به راحتی درمان نمی‌شود، بخشیده می‌شود اما فراموش نمی‌شود، این است که کلام و آنچه بر زبان ما جاری می‌شود، اهمیتی ورای تصور ما دارد.

فرحبخش با بیان اینکه بین حرف و عمل، ارتباط منطقی و پیشگویانه وجود دارد، اظهار کرد: این حرف‌ها صرفاً لق‌لقه زبان نیست که از آن نگرانی نداشته باشیم، وقتی کسی به خودکشی فکر می‌کند احتمالاً با خود می‌گوید «خودم را می‌کشم» بعد این فکر خود را بلند تکرار می‌کند و به دیگران می‌گوید «خودم را می‌کشم» و در نهایت افکاری که به زبان می‌آیند به کردار، عمل و رفتار بدل شده و روزی می‌بینیم که فرد واقعاً خودکشی کرد و تمام شد؛ بنابراین کلام چنین برآیند و انعکاسی دارد!

او ادامه داد: زبان یک عامل محیطی است، از آن تاثیر می‌گیرد و بر آن تاثیر می‌گذارد، تنها خانواده هم نیست، گروه همسالان هم بسیار مهم است، به خصوص فرد در کودکی خود از کلام دیگران بسیار تاثیر می‌پذیرد، روح لطیف کودک طاقت چنین زخم‌های عمیقی را ندارد، پس در سراسر عمر خود آن را حمل می‌کند و این زخم بستری برای رشد عقده‌هایی می‌شوند که هم فرد را در جایگاه مظلوم می‌آزارد و هم فرد را در جایگاه ظالم در نقش فردی جامعه‌ستیز قرار می‌دهد؛ پس بسیار مهم است که به کودکان یاد بدهیم که یکدیگر را مسخره نکنند.

هویت از کلام و فرهنگ گرفته می‌شود

رئیس مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبائی افزود: از طرفی زبان جنبه برچسب‌زنی و تلقینی دارد، در واقع بخشی از هویت به طور مستقیم از کلام و بخشی از آن از فرهنگ گرفته می‌شود و خود فرهنگ نیز تحت تاثیر کلام نسل‌ها در گذر زمان است.

وی در مورد تاثیر بیش از حد کلام اظهار کرد: برای مثال در کلمه «ترنس»، زمانی که هر دختری به پسر و هر پسری به دختر تشبیه شود، فرد به تدریج به خود شک می‌کند بنابراین درصدد تغییر جنسیت برمی‌آیند.

فرحبخش ادامه داد: تفاوت دو کلمه «می‌توانم» و «نمی‌توانم» در یک حرف «نون» است، ولی تفاوت این واژه به دو رویکرد متفاوت مربوط شده و به دو پیامد کاملاً متفاوت شکست یا موفقیت در زندگی می‌انجامد اما زبان نقش اجتماعی بسیار پررنگی هم دارد، زبان اگر هم در حاشیه قرار گیرد باز بر متن ارجح است.

او اضافه کرد: افراد اگر هم بسیار باهوش و یا پولدار باشند اما از موهبت و مهارت ارائه و نمایش خود با ابزارهای کلامی زبان بهره‌مند نباشند در جایگاه مطلوب اجتماعی- حرفه‌ای قرار نمی‌گیرند، اگرچه که در مولفه‌های دیگر خوب باشند.

رئیس مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه طباطبائی در خصوص این موضوع از زاویه قرآن گفت: حضرت موسی پیش از آنکه نزد فرعون برود به پروردگار می‌گوید «خدایا زبانم را باز گردان و سخنم را روشن ساز» این یک مدخل مناسب برای ورود به بحث است، قرآن کریم در سوره بقره از زبان پروردگار می‌فرماید «انسان را خلق کردیم و اسماء را به او یاد دادیم»، اسماء جنبه کلامی است که در برقراری ارتباط بسیار موثر است.

وی ادامه داد: ما با اسمی که به دیگران اختصاص می‌دهیم نوعی معنی و تشخص به آنها می‌دهیم که ناشی از قضاوت و ارزش‌گذاری ما است، ما برای ارتباط با یکدیگر باید اسم یکدیگر را صدا بزنیم، در واقع تشخیص خوب از بد، حق از باطل، بایدها و نبایدها، هنجارها و ناهنجارها در گرو انتخاب و داوری کردن است که نهایتاً با خطاب قرار دادن و توصیف کردن موقعیت‌ها توأم می‌شود که ساده ‌شده‌ آن همان نام‌گذاری موقعیت‌ها است.

در جایی پروردگار خطاب به پیامبر اکرم می‌فرماید «اقرا بسم ربک الذی خلق» یعنی بخوان به نام خدایی که تو را خلق کرد، این خطاب زیبا ناظر به قدرت کلام در اثبات حق است، چنانچه پیامبر اسلام در رسالت و دعوت خود از زبان شیوای خود استفاده و مردم را به اسلام دعوت کرد.

فرحبخش با اشاره به اینکه هرجا که فرآیند «اقناع» وجود داشته باشد، از کلام استفاده می‌شود، اظهار کرد: حتی قوی‌ترین منطق و برهان هم نیاز به کلام مناسب و تاثیرگذار برای بیان و عرضه دارد. در یک آیه قرآنی از خداوند نقل می‌شود «خداوند انسان را خلق کرد و بیان را به او آموخت» در تفسیر آیه، بیان به تنهایی مورد تاکید قرار گرفته و پس و پیشی همراه آن نیست و این نشان از تاکید الهی بر روی بیان کلامی است.

او افزود: اصولاً در قرآن از انسان به عنوان اشرف مخلوقات که متمایز از جن و حیوان است یاد می‌شود اما امتیاز اصلی انسان که او را اشرف مخلوقات می‌کند، چیست؟ آیا همان زبان نیست که در فلسفه هم تحت عنوان «قوه ناطقه» و قوام‌دهنده خرَد مطرح شده است؟ چون همانطور که گفته شد بین توانایی زبانی و قدرت ذهنی همبستگی متقابل و مثبت وجود دارد.

این استاد دانشگاه علامه ادامه داد: امام علی که خود به عنوان قرآن ناطق، صدای اسلام و کلام مجسم قرآن بود به عنوان عالم‌ترین مسلمانان و پیشوای شیعه برای زبان کارکرد‌هایی قائل است، ایشان می‌فرماید «چون سخن گفتند، درونشان آشکار شد» در جای دیگر می‌فرماید «زبان معیار ارزشیابی انسان است» پس کارکرد زبان آشکاری‌سازی درون و هویدا کردن ماهیت است آنطور که سعدی می‌گوید «چون مرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد»

وی یادآور شد: در روان‌شناسی هم بر روی مصاحبه بالینی تاکید زیادی می‌شود که عمق روحیات و مشکلات مراجع را مشخص می‌کند و حتی با کاوشِ ناخودآگاه و ناهوشیار فرد وی را وادار به فاش‌گویی کلامی می‌کند که خود فرد هم تا پیش از این وقوفی به آن نداشت.

جالب آنکه برداشت‌های اسلامی از زبان تا حدی به آراء و ادبیات روانشناسان نزدیک است، حضرت علی می‌فرماید «هیچ کس حرف خود را در دل پنهان نکرد، مگر آنکه این حرف در لغزشی زبانی آشکار شد» اگر این بیان در کنار نظریه لغزش زبانی فروید گذاشته شود متوجه شباهت‌ها می‌شوید؛ از نظر فروید تمام منویات و افکار درونی ما حتی اگر قصد پنهان کردنش را داشته باشیم در چارچوب لغزشی زبانی خود را نشان می‌دهد.

فرحبخش با بیان اینکه امام علی جایگاه بسیار زیادی برای زبان خوش و زیبا قائل است، گفت: او می‌فرماید: «هر که سخنش زشت باشد، بهره بد ببرد و بسیار قابل ملامت باشد» نقش زبان در فرهنگ عامه هم تایید شده است، چنانچه ضرب‌المثلی می‌گوید«شکر نعمت، نعمتت افزون کند، کفر نعمت از کفت بیرون کند» که این باز به جایگاه کلام ما اشاره می‌کند.

وی تصریح کرد: آنکه بد سخن می‌گوید فقط به دیگران صدمه نمی‌زند، بلکه به خودش هم آسیب می‌زند و در واقع دچار آسیب‌های روان‌تنی می‌شود، چه زبان زشت سبب کینه و خصومت و حرص شده و این فشار خون و ضربان قلب را بالا می‌برد و به سلامت فرد آسیب می‌زند.

استاد رشته مشاوره دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: از آن جهت که زبان اعتقادساز است، در اسلام بر تکرار اذکار و دعا‌ها تاکید می‌شود و باید برای باور و ایمان قلبی و ذهنی آن را تکرار کرد چنانچه پیامبر (ص) می‌فرماید «چیزهای خوب را تکرار کنید تا در دل‌تان جای گیرد».

فرحبخش در پایان در توصیه‌ای به زوج‌های جوان گفت: به همین دلیل به زوج‌های جوان می‌گوییم که به همسرتان بگویید «دوستت دارم» تا هم علاقه او به شما بیشتر شود و هم آنکه علاقه و عطوفت خود شما در اثر این تکرار کلامی به همسرتان بیشتر شود.

عکس: علی اکبریان‌میمند- عطنا