جست‌وجوی آب در اعماق زمین/ متوسط بارش از ٢٥٠میلیمتر، ١٠‌ سال پیش به ٢٤٢ میلیمتر کاهش داشته است

برداشت آب از عمق ٢ کیلومتری زمین و از چاه‌هایی به عمق چاه نفت در دستورکار وزارت نیرو قرار گرفت.

به گزارش عطنا به نقل از روزنامه شهروند، ایران برای رسیدن به آب چاه‌هایی به عمق چاه نفت حفر می‌کند! این خبری است که حمید چیت‌چیان وزیر نیرو در کرمان اعلام کرده و گفته است؛ اکتشاف آب از عمق ٢کیلومتری زمین در استان فارس آغاز شده و بعد از این قرار است برای برداشت آب فسیل‌شده به سراغ سیستان‌وبلوچستان و کرمان برویم.

او البته به روند ناامید‌کننده بارش‌ها در ایران هم نقب زده و گفته است: «بارش‌های ایران با شیب ملایمی رو به کاهش است و حالا متوسط بارش از ٢٥٠میلیمتر، ١٠‌سال پیش به ٢٤٢میلیمتر کاهش داشته است. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که دمای هوا ١,٥ درجه سیلسیوس گرم‌تر شده و تبخیر آب‌های سطحی را افزایش داده است.»

ایده برداشت آب از اعماق زمین نخستین‌بار زمانی رخ داد که شرکت ملی فولاد در عمق ٥٠٠ متری به آب رسید و همان زمان بود که صحبت‌هایی درباره مذاکره با کارشناسان روس برای اکتشاف چاه‌های عمیق آب ردوبدل شد. جالب است بدانید که این کار نه‌تنها روشی بسیار پرهزینه و غیراقتصادی است که در تمام دنیا روش جدید و چندان امتحان‌نشده‌ای به شمار می‌آید.

حالا بعد از پروژه گران انتقال آب دریا به کویرهای مرکزی ایران، وزارت نیرو بار دیگر دست به دامن یک پروژه غیراقتصادی دیگر شده است. این درحالی است که کارشناسان معتقدند؛ وزارت نیرو به جای کارهای عجیب و غریب بهتر است روش‌های متداول دیگری مانند بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب را جدی بگیرد و مانند بسیاری از کشورهای پیشرفته از این روش اقتصادی‌تر و متداول‌تر برای حل بحران آب کشور بهره‌گیری کند.

درطول سال‌های گذشته، طرح‌های پرهزینه بسیاری در دستورکار دولتمردان بوده است. ٧٠٠ کیلومتر انتقال آب به استان کرمان، طرح صفارود و حفر تونل‌ها و انتقال آب از دریای عمان ازجمله طرح‌های سنگین و پرهزینه‌ای است که حمید چیت‌چیان وزیر نیرو معتقد است؛ اجرای آنها برای حفظ مراکز جمعیتی و جلوگیری از مهاجرت در استان‌های کویری باید آب را تأمین کرد که گریزناپذیر است.

حالا بعد از انتقال آب، سدسازی، استفاده از آب شیرین‌کن‌ها و حفر چاه نوبت به استفاده از آب‌های ژرف در عمق ٢کیلومتری زمین رسیده است. چند روز بعد از اعلام خبر، آغاز پروژه ۲۵۰‌میلیون دلاری برای اکتشاف آب در ذخایر ژرف ایران با مشارکت روس‌ها، علیرضا دلیری معاون توسعه و مدیریت منابع معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از امضای تفاهمنامه‌ای بین وزیر نیرو و استاندار کرمان برای شناسایی و حفاری آب‌های ژرف خبر می‌دهد. به گفته او، اکتشاف و دستیابی به آب‌های ژرف از استان فارس و کرمان آغاز شده و پس از آن، در سیستان‌وبلوچستان و خراسان‌جنوبی این طرح اجرایی می‌شود.

اما در شرایطی که حمید چیت‌چیان معتقد است؛ دستیابی به آب‌های ژرف تأمین منابع آبی پایدار را به همراه خواهد داشت، بسیاری از کارشناسان منابع آبی هزینه بالای این شیوه تأمین منابع آبی را مورد انتقاد قرار داده و از محدودیت این منابع آبی سخن می‌گویند و معتقدند که چین طرح‌هایی هیجانی است.

کاوه مدنی استاد مدیریت آب و محیط‌زیست امپریال کالج لندن با اشاره به این‌که برای راه‌حل‌های بنیادی باید سرمایه‌گذاری کرد، دراین‌باره به مهر توضیح داده است: بهتر است به جای آن‌که راه‌حل‌های زودبازده فضایی و هیجانی را امتحان کنیم و از این منطقه و منطقه آب انتقال دهیم، زودتر به این نتیجه برسیم که نیاز آبی را کنترل کنیم و از فاضلاب‌مان استفاده کنیم.

او بر این باور است که این‌گونه راه‌حل‌ها برای ما جهان سومی‌ها جذاب است، چراکه چیزهای عجیب و غریب برای ما جذاب‌تر از راه‌حل‌های ساده و منطقی است.

مدنی با اشاره به این‌که گزینه‌های مختلفی برای مقابله با مشکل کم‌آبی وجود دارد، اما باید بهترین راه‌های ممکن را بررسی و استفاده کرد، ادامه می‌دهد: روش‌هایی مانند حفر چاه‌های زیرزمینی، سدسازی، انتقال آب، استفاده از آب شیرین‌کن‌ها، تصفیه آب و فاضلاب و تغییر نوع آبیاری همه ازجمله راه‌حل‌های تکنیکی هستند که می‌توانند در این زمینه مفید واقع شوند اما این‌که از هریک از این روش‌ها در چه زمان و مکانی استفاده کنیم، موضوع مهمی است که باید به آن توجه شود.

۳۰‌میلیارد تومان اعتبار لازم برای هر حلقه چاه اکتشافی

بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که حفاری هر حلقه چاه اکتشافی در بلوک‌ها و نقاط عمیق و ژرف سالانه حدود ۳۰‌میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد، ضمن این‌که هیچ تضمینی وجود ندارد که صرف این میزان هزینه به برداشت منابع آبی قابل شرب منجر شود. براساس اعلام وزارت نیرو، برخی از آب‌های ژرف به دلیل داشتن آلودگی ازجمله آلودگی‌های اتمی و شوری بیش از حد، قابل استفاده نیستند و با توجه به این‌که مباحث اقتصادی در استحصال آب مهم است، باید پس از ارزیابی تمامی موارد کار حفاری انجام شود. از طرفی وزارت نیرو منابع آب ژرف در کشور را ۱.۵ تا ۲‌میلیارد آب تخمین زده است.

امین علیزاده استاد آبیاری دانشگاه فردوسی مشهد ازجمله کارشناسانی است که وجود آب‌های فسیلی در فلات ایران را بعید می‌داند، گفت: در صورتی که آب‌های فسیلی در لایه‌های آهکی قرار داشته باشند، امکان بهره‌برداری و جابه‌جایی آن وجود دارد، ولی اگر این آب‌ها در لایه ماسه‌سنگ‌ها قرار گرفته باشند، امکان برداشت از آنها بسیار سخت است.

به گفته او، برداشت آب‌های فسیلی ممکن است مشکلاتی از قبیل تحمل فشار لایه‌های بالا، تخلیه آب‌ها و امکان نشست‌های زمینی و همچنین ایجاد زمین‌لرزه را باعث شود، بنابراین باید در هر موقعیتی برای برداشت از این آب‌ها کار تحقیقاتی و پژوهشی انجام و پیامدهای زیست‌محیطی آن بررسی شود.

در این میان هستند افرادی که بر این باورند که این ثروت ذیقیمت نباید قربانی دو سه نسل بشود. سعیدی، مشاور و ناظر زمین‌شناسی ساختمانی در حالی ‌که معتقد است زمان استفاده از آب‌های ژرف هنوز نرسیده است، می‌گوید: وقتی نمی‌توانیم آب‌های سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی را مدیریت کنیم، مطمئن باشید آب‌های ژرف را هم از بین می‌بریم و آب‌های ژرف هم در صورت استخراج همان مسیری را می‌روند که آب‌های سطحی و زیر سطحی رفته‌اند.

او با اشاره به افزایش میانگین بیابان‌های کشور و تشدید بحران خشکسالی در سایه مدیریت غیر علمی و اصولی خاطرنشان کرد: باید مدیریت آب را در کشور درست کنیم. متاسفانه هنوز در بسیاری از مناطق کشور به‌رغم آن‌که می‌دانیم دارای مشکل آب هستیم، اما همچنان کشاورزی به صورت سنتی ۵۰۰‌سال پیش انجام می‌شود.

آب‌های زیرزمینی را احیا کنیم

هدایت فهمی، کارشناس منابع آبی که استفاده از آب‌های ژرف را دستبرد به سرمایه‌های تجدیدناپذیر ملی می‌داند، نیز در مورد تجربیات دیگر کشورها در زمینه استفاده از آب‌های ژرف به «شهروند» می‌گوید: اکثرا کشورهای پیشرفته دنبال این هستند که آب‌های زیرزمینی‌شان را احیا یا این‌که آن را برای مواقع استراتژیک آینده پر کنند.

 این یک سیاست عمومی برای همه کشورهاست. ولی در کشورهایی مثل عربستان و لیبی و کشورهای درحال توسعه این افکار بلند‌پروازانه همیشه وجود داشته است. مثلا کشور لیبی از آب‌های ژرف به اندازه یک رودخانه آب استخراج کرد و با آن یک رودخانه سطحی ایجاد کرد.

او اضافه می‌کند: این واقعا جای سوال دارد آبی که می‌تواند برای نسل‌های بعد قابل استفاده باشد و باید به صورت کنترل‌شده استفاده شود، مي‌توان از حساب آیندگان برداشت کرد. این طرح‌ها پرهزینه است و مصرف انرژی بالایی می‌خواهد و تجدیدپذیر نیست. اینها منابع فوق استراتژیک هستند. به همین دلیل می‌توان این منابع را از طریق صرفه‌جویی برای نسل بعد و روز مبادا نگه داشت.

با وجود چنین موانعی، معاون توسعه و مدیریت منابع معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام کرده است: برداشت از آب‌های ژرف در ٥ فاز ازجمله شناسایی، استفاده از روش‌های ژئوفیزیکی، برنامه‌ریزی کیفیت آب و برنامه‌ریزی مدیریتی برای بهره‌برداری دارد.

برنامه‌ریزی برای آب‌های به‌اصطلاح رایگان

هر چند که منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور در شرایط بحرانی قرار گرفته، اما وزیر نیرو می‌گوید: کاهش منابع را انکار نمی‌کنیم؛ اما اگر مصرف آب را منطقی کرده و به شکل صحیح از منابع آبی استفاده کنیم، در هیچ‌کدام از بخش‌های کشاورزی، صنعت و آب شرب و بهداشت دچار مشکل نمی‌شویم و این بحران را با موفقیت پشت سر می‌گذاریم.

اصلاح شیوه‌های آبیاری و نوع کشت ازجمله اقداماتی است که عضو کابینه یازدهم از آن به‌عنوان راهکارهای مدیریت مصرف آب یاد کرده و می‌گوید: در کشت سنتی‌ درصدی از آب غرقابی به منابع زیرزمینی اضافه می‌شود اما در آبیاری تحت فشار به اندازه نیاز آب داده می‌شود و آبی برای ورود به سفره‌های زیرزمینی باقی نمی‌ماند.

«برنامه‌ریزی برای آب‌های به‌اصطلاح رایگان» این جمله‌ای است که ناظر زمین‌شناسی ساختمانی برای پروژه مطالعات خدمات پژوهشی پتانسیل‌یابی پهنه‌های مستعد آب‌های ژرف کشور برای مقابله با بحران خشکالی در ایران از آن استفاده می‌کند.

او با تأکید بر این‌که مدیریت منابع آب باید قوی و جدی شود، می‌افزاید: ما هنوز که هنوز است بسیاری از آب‌های سطحی را از دست می‌دهیم. آب‌هایی که از البرز به سمت خزر می‌روند در زمستان که فعالیت کشاورزی وجود ندارد، به سمت دشت مرکزی برنمی‌گردند. آب‌های زیادی را که در پاییز و زمستان به سمت دریا می‌روند، باید به سمت دشت‌ها برگرداند. آب‌هایی که از بلوچستان به سمت عمان می‌روند، آب‌هایی که با سرعت بالا از تفتان می‌آیند نمونه‌هایی که است با مهار آن می‌توان بخشی از بحران آبی در کشور را مدیریت کرد.

سعیدی با بیان این‌که در کشور هیچ‌گاه رابطه بین نرخ بارندگی و مصرف آب‌های زیرزمینی رعایت نشده است، ادامه داد: از طرفی باید آب‌هایی که در برخی فصول به صورت سیلاب و بدون مصرف وارد دریاها و حوزه‌های رسوبی می‌شود را جمع و نگهداری کنیم.