آموزش اصول اخلاقی انتشار خبر به دانش‌آموزان ضروری است

دانشجوی دکتری دانشگاه علامه‌طباطبائی به اهمیت آموزش شهروند خبرنگاران در جامعه پرداخت و گفت: برای داشتن شهروندخبرنگاران آگاه نیازمندِ یك سری آموزش‌ها هستیم، آموزش‌هایی كه  مبتنی به یك ساختارشكنی جدی در نهادِ آموزش و پرورش است. اگر بناست، صداهای مختلف شنیده شود، این اقدام باید انجام شود، حتی اگر به مذاقِ برخی‌، خوش نیاید.

به گزارش عطنا، کارگاه یک‌روزه «مسئولیت اجتماعی روزنامه‌نگاران و شهروند خبرنگاران» به همت معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه با همکاری دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی با حضور محمدمهدی فرقانی، رئیس دانشکده ارتباطات، علی شاکر، مدرس ارتباطات و مهدی افتخاری، دبیر شورای ارتقای آگاهی‌های عمومی، اطلاع رسانی و افکارسنجی معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه و تیم کارشناسی همراه وی یکشنبه، ۲۰ اسفندماه برگزار شد.

علی شاکر، دانشجوی ترم آخر دکتری علوم ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی، در ابتدای سخنان خود به ویژگی‌های زندگی مجازی در دنیای امروز اشاره کرد و گفت: افزایش سرعت و محو فاصله‌ها و زمان، فرصت‌ها و تهدیدهای سرعت در ارائه اطلاعات ویژگی فضای مجازی است و تصویر جای واقعیت اصلی را گرفته است. رسانه‌ها تنها بازیگران اطلاع‌رسانی نیستند، پس باید حواس‌مان به شهروند خبرنگاران، شبكه‌ها و پیام‌رسان‌های مجازی باشد.

وی در ادامه به تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مختلف اشاره کرد و گفت: رتبه ایران در سال 2016، 18 و کاربران اینترنت حدود 40 میلیون است، یعنی تقریبا 50 درصد از جمعیت ما از اینترنت استفاده می‌کنند. طبق اعلام پژوهشگاه ملی فضای مجازی در بهمن ماه 96، حدود 30 میلیون نفر از تلگرام استفاده می‌کنند.

این فعال رسانه‌ای افزود: ابزارهای فناورانه‌ای که در اختیار ما قرار گرفته می‌تواند ما را به سمت شکل‌گیری یک نوع ارتباط «خودگزین» سوق دهد؛ یعنی فقط روزنامه‌نگاران محتوا تولید نمی‌کنند بلکه هر شهروند، مجرایی برای تولید و بررسی موضوع است. در چنین فضای فیلترینگ به معنای بستن، جواب نمی‌دهد و باید با دلایل عقلانی و مستدل به این موضوع پرداخت.

این استاد مدعو دانشگاه علامه‌طباطبائی یادآور شد: همه بدون طی دوره روزنامه‌نگاری حرفه‌ای می‌توانند از فناوری‌های مدرن استفاده کنند و پخش گسترده و بی‌مانعی فراروی آنها قرار دارد؛ ما به سمت وب 3 که هوشمند است حرکت می‌کنیم.

شاکر در زمینه «روزنامه‌نگاری شهروندی» گفت: مفهوم «روزنامه‌نگاری شهروندی» (شبکه‌ای، عمومی، مشاركتی، پارتیزانی، خیابانی) به شكلی از كار خبررسانی مربوط می‌شود كه در آن عموم شهروندان نقشی فعال در جریان «جمع‌آوری»، «گزارش‌دهی»، «تحلیل» و «نشر» اخبار و اطلاعات بازی می‌كنند، یعنی پروسه خبر بیرون از گستره رسانه‌های غالب انجام می‌شود. هدف چنین مشارکتی فراهم آوردن اطلاعات مستقل، قابل اتکاء، صحیح، همه‌جانبه و دقیق به عنوان یکی از لوازم دموکراسی است.

وی در ادامه به تفاوت «روزنامه‌نگاری شهروندی» با «روزنامه‌نگاری اتفاقی» پرداخت و تصریح کرد: روزنامه‌نگاری شهروندی با روزنامه‌نگاری اتفاقی (Accidental) فرق دارد. ژورنالیسم اتفاقی یعنی استفاده از تکنولوژی برای ثبت و ضبط یک رویداد غیر مترقبه است. اما روزنامه‌نگاری شهروندی اندیشیده، تعمدی و از پیش برنامه‌ریزی شده است.

این دانشجوی دکتری ارتباطات افزود: اگر تا چند سال قبل شهروند خبرنگاران برای انتشار یا پخش فیلم‌های خود نیازمند دستگاه پخش‌کننده (مثلا سازمان‌های خبری) بودند امروزه با رواج وبلاگ‌ها، پادکست‌ها، ویدئو بلاگ‌ها این وابستگی از بین رفته و افراد برای بیان افکار خود نیازی به بنگاه‌ها یا سازمان‌های پخش ندارند. روزنامه‌نگاری شهروندی خواستار انعکاس صدای مردم در نشریات است و خیلی زود توانست کارکرد مسئولیت اجتماعی روزنامه‌‌نگاری مرسوم را به عهده گیرد.

وی درباره موقعیت کنونی گفت: زیست‌بوم جدید رسانه‌ای متولد شده است، در این زیست‌بوم تولید، توزیع و دریافت پیام از مدل‌های خطی سنتی عبور کرده است و ساختار نشر پیام، دایره‌ای و تعاملی شده است. شهروندان در فرآیند پیام بازیگران مؤثر شده‌اند و رسانه‌ها در دسترسی به منابع خبری (نخبگان سیاسی و ورزشی و هنری و …) دست بالا را ندارند.

تولد «ارتباطات خودگزین»/ نیاز به روزنامه‌نگاری شبکه‌ای

این فعال رسانه‌ای در بخش دیگری از سخنان خود به تولد «ارتباطات خودگزین» تاکید کرد و گفت: ارتباطاتی که در محتوا «خود-تولید»، در پخش «خود-گردان» و در دریافت مخاطبان «خود-‌انتخاب» است. این فناوری امکان تولید، پخش و مصرف تولید رسانه‌ای را بدون نیاز به سازمان‌های بزرگ رسانه‌ای فراهم ساخته‌ است و در تمام اینها «فرد» چه در جایگاه مصرف‌کننده پیام و چه در جایگاه تولیدکننده آن می‌تواند به صورت کاملاً مستقل و بر اساس سلیقه خود عمل کند.

این سخنران کارگاه آموزشی «شهروند خبرنگار» در ادامه گفت: روزنامه‌نگاری شهروندی به سه دسته «مشارکت‌محور» شامل نظرها، بلاگ‌ها، عکس‌ها، ویدئوها، اخبار محلی، «وبسایت‌های خبری و اطلاع‌رسانی مستقل» و «رسانه‌های برد محدود» شامل فهرست ایمیل‌ها و ایمیل‌های پخش خبرنامه تقسیم می‌شود.

شاکر یکی از ضعف‌های روزنامه‌نگاری شهروندی را جوابگویی (accountability) پایین آن دانست و درباره نیاز به روزنامه‌نگاری شبکه‌ای گفت: انبوهی از اطلاعات وجود دارد. شبه‌خبرها، خبرهای جعلی، خبرهای یک‌سویه،‌ دنیایی از اظهارنظرهای شخصی، داده‌ها، اطلاعات و اسناد،‌ واقعیت‌ها و شبه‌واقعیت‌ها پیش‌روی کاربر-مخاطبان در این فضای جدید قرار دارد. آنها نیاز دارند به نهادی اطمینان کنند تا از میان این هزارتو مسیر خود را بیابند.

این مدرس دانشگاه علامه‌طباطبائی درباره کارکردهای جدید روزنامه‌نگاری گفت: روزنامه‌نگاران شبکه‌ای جهان پیرامون را رصد می‌کنند، همواره تغییرات را به گوش مخاطبان می‌رسانند و توجه آنها را متوجه تحولات پیرامونی می‌کنند.

وی در ادامه گفت: همه این‌کارها ذیل اصول حرفه‌ای، صداقت و عینیت روزنامه‌نگارانه روی می‌دهد. صحت‌،‌ دقت و انصاف در نظر گرفته می‌شوند. محتوایی که با این اصول تولید نشود، ممکن است به کار هم بیاید اما «روزنامه‌نگارانه» نیست.

تغییر موضع روزنامه‌نگاران در دنیای شبکه‌ای‌ شده

به گفته شاکر، «روزنامه‌نگاری شبکه‌ای» از دروازه‌بانی خبر به سوی تسهیل‌گری گام برمی‌دارد، به شهروندان در فرآیند تولید خبر، میدان بیشتری می‌دهد، روزنامه‌نگاران شبکه‌ای باید برند و اعتبار رسانه‌ را برای هدایت کاربر-مخاطبان در هزارتوی اطلاعات منتشرشده در اینترنت به کار گیرند.

سخنران این کارگاه به تفاوت‌های روزنامه‌نگاری شهروندی با روزنامه‌نگاری سنتی پرداخت و گفت: در روزنامه‌نگاری شهروندی روایت، چندبخشی و همراه با لینك‌‌های متفاوت است ولی در روزنامه‌نگاری سنتی روایت حرفه‌ای است. نظرات همزمان كاربران در روزنامه‌نگاری شهروندی به گزارش عمق می‌دهد. شهروند خبرنگاران معمولا حقوق نمی‌گیرند، با اصول اخلاقی و حرفه‌ای چندان آشنایی ندارند- پس باید آموزش ببینند، در روزنامه‌نگاری شهروندی مرزهای سنتی بین واقعیت و نظر شخصی محو شده و بی‌طرفی کمتر وجود دارد، مخاطب هدف آن، دیگر انبوه نیست.

وی به اصول اخلاق روزنامه‌نگارانه اشاره کرد و تصریح کرد: پیگیری حقیقت و گزارش آن، صحت، مسئولیت‌پذیرانه بودن، در نظر گرفتن بافتار و جلوگیری از بد جلوه دادن، متعهد بودن، حفظ امنیت منبع خبر، زبان و صدای محرومان و بی‌صداها بودن، پرهیز از کلیشه‌ها، فراهم کردن اطلاعات و پیشینه مرتبط، بر هم نزدن صحنه یا فکت‌ها، کپی نکردن، کاستن از درد و رنج، حفظ تعادل بین اطلاع‌رسانی و جلوگیری از آسیب‌دیدن روح جامعه، هم‌دردی با آسیب‌دیدگان، احترام به حریم خصوصی، در نظر گرفتن پیامدهای بلندمدت برخی پیام‌ها، تعادل میان اطلاع‌رسانی و حفظ شرایط محاکمه عادلانه، استقلال عمل، درگیر منافع طرفین نشدن، دریافت نکردن هدیه یا امتیازی که سبب برهم خوردن استقلال عمل شود، تفاوت قائل شدن بین تبلیغ تجاری و خبر، صحت و شفافیت، شرح اصول اخلاقی به مخاطب، پاسخ دقیق به پرسش‌ها، پاسخ روشن، پذیرفتن و اصلاح خطاهای احتمالی، احترام گذاشتن به استانداردهایی که از دیگران انتظار داریم  از اصول حرفه‌ای خبرنگاری است.

این دانشجوی دکتری ارتباطات پیشنهادهایی برای کاهش منازعات عنوان کرد و ادامه داد: طرفین را به برنده و بازنده تقسیم نکنیم. پی دسته‌بندی جزئی‌تر گروه‌ها باشیم و نشان دهیم که پیامدهای بازی برد-باخت برای گروه‌های کوچکتر چه بوده؟

به گفته شاکر باید از تقسیم‌بندی میان خود و دیگری بپرهیزیم و با تاکید بر وجوه مشترک از دل «دیگری»، «خود» را بیابیم و این یعنی به حداقل‌ رساندن اختلاف، همچنین اگر شما هرگونه مسئله دیگر را کنار بگذارید، این نشان می‌دهد که توضیح هرگونه خشونت، خشونت قبلی و یا انتقام بوده است. در عوض، نشان دهید که مردم از هرگونه زندگی عادی محروم شده و  از این زندگی به ستوه آمده‌اند و از این به‌ عنوان توضیح خشونت استفاده کنید.

سواد رسانه‌ای و روزنامه‌نگاری شهروندی

این دانشجوی دکتری ارتباطات در ادامه گفت: از هرگونه استفاده از صفاتی مانند «وحشی»، «خشن»، «حیوان صفت»  بپرهیزید. از هرگونه استفاده برچسب مانند «تروریست»، «افراطی»، «بنیادگرا» پرهیز کنید. از نشان دادن تنها اشتباه‌های یك گروه پرهیز كنید. به‌جای آن سعی كنید نام تمام خطاكاران را افشا كنید از هرگونه دادن نظریه خود که فکر می‌کنید حقیقت واقعی است پرهیز کنید. (مثال، گفته می‌شود که یوریکو گوترز در قتل عام در تیمور شرقی مسئول بوده است.)

شاکر تصریح کرد: حق جست‌وجو، کسب، جمع‌آوری و انتشار آزاد اطلاعات، عدم افشای منابع خبری داشتن نوعی مصونیت در انجام مسئولیت شغلی، بیمه، بازنشستگی و از کار افتادگی و امنیت شغلی و بویژه استقلال حرفه‌ای از حقوق حرفه‌ای روزنامه‌نگار است.

وی ادامه داد: برای اینکه روزنامه‌نگاران «روزنامه‌نگاری شبکه‌ای» را درک کنند باید دو زیرساخت کلیدی تامین شوند، نخست پذیرش تنوع مخاطبان و اطلاعات آنها در تحریریه‌ها دوم بسط و گسترش سواد رسانه‌ای عمومی میان شهروندان.

سخنران این کارگاه با بیان اینکه سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از دیدگاه‌هاست گفت: دیدگاه‌هایی كه به ما كمك می‌كند در هنگام رویارویی با پیام‌ها، بهترین تفسیر را داشته باشیم و بهترین فرایند معناسازی را طی كنیم، معیارهایی مثل توانایی دسترسی به پیام‌های اصلی، توانایی درك پیام رسانه‌ای، توانایی تجزیه و تحلیل پیام رسانه‌ای و در نهایت تولید پیام. اینكه مخاطب به تولید كننده‌ پیام تبدیل شود، نقطه‌ اشتراك سواد رسانه‌ای با روزنامه‌نگاری شهروندی است.

این استاد مدعو دانشگاه علامه‌طباطبائی خاطرنشان کرد: شهروندِ آگاه به سواد رسانه‌ای، توانایی نقد و تحلیل پیام را دارد، به همین سبب در ساخت پیام رسانه‌ای هم، می‌تواند هوشمندانه‌تر عمل كند.

حقوق و مسئولیت در روزنامه‌نگاری شهروندی

وی در همین راستا ادامه داد: سواد رسانه‌ای انتقادی به ما یاد می‌دهد فرهنگ و خرده فرهنگ‌های یك جامعه را به درستی بشناسیم. از آنجایی كه هدفِ روزنامه‌نگاری شهروندی، گسترش سطح دموكراسی و بالا بردنِ سطح مشاركت افراد است، شناخت خردهِ فرهنگ‌ها، به ما كمك می‌كند، قضاوت‌های خوبی داشته باشیم و این قضاوت‌های مبتنی بر تعامل‌ها، باعث می‌شود ارتباطات بهتری در سطح جامعه به وجود آید. رشدِ دموكراسی، باعث شنیده شدن صدای افراد به حاشیه رانده شده می‌شود، كه همان هدف سواد رسانه‌ای انتقادی است.

این دانشجوی دکتری ارتباطات افزود: تولید پیام به دور از تجملاتِ رسانه‌ای، انتظاری است كه از یك شهروند مجهز به سواد رسانه‌ای می‌رود. اما برای رسیدن به این مسیر، نیازمندِ یك سری آموزش‌ها هستیم، آموزش‌هایی كه  مبتنی به یك ساختارشكنی جدی در نهادِ آموزش و پرورش است. اگر بناست، صداهای مختلف شنیده شود، این اقدام باید انجام شود، حتی اگر به مذاقِ برخی‌، خوش نیاید. در ارتباطات مشاركتی، معلم دیگر، نقش متكلم الوحده و راهبر اصلی نیست، بلكه باید تسهیل‌گرِ فرایند آموزش باشد.

شاکر گفت: حقوق و مسئولیت رابطه‌ای دوسویه با هم دارند. اما این رابطه در بستر روزنامه‌نگاری شهروندی حساس‌تر است. شاید بتوان به طور خلاصه گفت كه رعایت این حقوق و مسئولیت‌ها می‌تواند از بروز اخبار جعلی جلوگیری كند.

این دانشجوی دکتری ارتباطات خاطرنشان کرد: در این فضا هم باید جلوی افراط‌ها، تعصبات، قومیت‌گرایی‌ها و نژادپرستی‌ها ایستاد و دانست كه عواملی چنین می‌توانند روایت‌ها را كاملا سوگیرانه و جعلی پیش ببرند. در این فضا این سواد رسانه‌ای است كه بار مسئولیت را به دوش می‌كشد و می‌تواند زمینه را برای مقابله با اخبار جعلی آماده کند.

علی شاکر، دانشجوی ترم آخر دکتری علوم ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی در پایان به توضیح خبر جعلی پرداخت و گفت: خبر جعلی شكلی از پروپاگانداست که اطلاعات آن به‌ عمد غلط شده، از طریق رسانه‌ها پخش می‌شود، هدف آن آسیب‌رساندن به یك شخص، آژانس یا سازمان است و بیشتر برای جلب توجه، كلیك‌آوردن، كسب درآمد، احساس‌برانگیزی تهیه می‌شود.