یک جلد «حقوق مطبوعات» به قوه قضاییه بدهید

مهدی محسنیان‌راد در آیین رونمایی از کتاب «حقوق مطبوعات» تالیف کاظم معتمدنژاد گفت: متاسفم که ما 37 سال گذشته به صحبت‌های استاد معتمدنژاد گوش ندادیم‌ و رادیو و تلویزیون را انحصاری کرده‌ایم.

به گزارش عطنا، جلد دوم کتاب «حقوق مطبوعات» تالیف مرحوم کاظم معتمد‌نژاد ‌و رویا معتمدنژاد با حضور مشاور رئیس جمهور، معاون مطبوعاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و جمعی از استادان علوم ارتباطات در بیست‌ودومین نمایشگاه مطبوعات و خبرگزاری‌ها رونمایی شد.

در این مراسم که در سالن نشست‌های خارجی نمایشگاه مطبوعات انجام گرفت و رسانه‌های مختلف آن را پوشش دادند، هادی خانیکی، مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، مهدی محسنیان‌راد، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق و حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور در امور فرهنگی سخنرانی کردند.

37 سال به صحبت‌های استاد گوش ندادیم

در آغاز مراسم، محسنیان‌راد ضمن گرامی‌داشت یاد استاد و همکار خود گفت: فاصله زمانی انتشار اولین کتاب معتمدنژاد تا آخرین کتاب او که امروز است را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد. دوره اول هفت سال اول قبل از انقلاب، دوره دوم بازه زمانی 22 ساله که معتمدنژاد هیچ کتاب نوشته خود را منتشر نکرد و دوره سوم که از سال 79 با جلد اول همین کتاب شروع شد و 12 سال به طول انجامید و او 11 کتاب در این دوره منتشر کرد.

استاد دانشگاه امام صادق در خصوص کتاب‌های تالیف معتمدنژاد خاطرنشان کرد: کتاب «روزنامه نگاری» اولین کتاب او بود، سپس کتاب «تحلیل محتوای برنامه‌های رادیو و تلویزیون» را منتشر کرد که من هم فرصت کوتاه همراهی او را پیدا کردم. معتمدنژاد اولین کتاب تک اسمی خود را تحت عنوان «وسایل ارتباط جمعی» منتشر کرد، که هیچ‌گاه نتوانست جلد دوم آن را هم به چاپ برساند.

محسنیان‌راد ادامه داد: در بخش دوم که 22 سال سکوت معتمدنژاد است، او به فرانسه رفت و در آنجا به عنوان مدرس حق‌التدریسی مشغول به کار شد. او هم‌زمان به مطالعه کتاب‌های فرانسوی و فیش‌برداری کتاب «جهان سوم در ادبیات و رسانه‌ها در جهان سوم» پرداخت. او بعد از جنگ ایران و عراق با مشاهده اوضاع آشفته رسانه‌ها در کشور و دور شدن دست‌اندر‌کاران خلق پیام‌های رسانه‌ای از دومین آرمان انقلاب اسلامی یعنی آزادی که به شدت مورد تهاجم قرار گرفته بود، تصمیم به تشکیل طرح جامع شورای عالی مطبوعات گرفت.

محسنیان‌راد درباره کتاب «حقوق مطبوعات» افزود: کتاب‌هایی که معتمدنژاد در دوره سوم نوشته است، اکثرا روی حقوق مطبوعات و ارتباطات بین‌المللی تمرکز دارد. او سعی در پر کردن این خلا داشته است. قبل از تشکیل دهکده جهانی و اینترنت، کتابی با همین موضوع نوشته بود که آن را رها کرد و ادامه نداد تا کتاب حقوق مطبوعات را بنویسد. دلیل تاخیر انتشار این کتاب را رویا، فرزند استاد اینگونه بیان می‌کند: زمانی که کتاب برای بازنویسی به پدرم داده شد او سخت بیمار بود و نتوانست این کتاب را تمام کند.»معتمدنژاد همیشه سعی می‌کرد تا فضای عمومی مطلوبی برای فعالیت‌های رسانه‌ای ایجاد کند و اذعان داشت که بدون وجود دموکراسی و دولت قانونمند این امر امکان پذیر نیست.

این اندیشمند صاحب‌نظر در ارتباطات، در پایان گفت: متاسفم ما 37 سال گذشته به صحبت‌های این استاد گوش نداده‌ و رادیو و تلویزیون را انحصاری کرده‌ایم.

دغدغه‌های معتمدنژاد به خوبی در کتاب مشخص است

در بخش دیگری از مراسم،  هادی خانیکی به ایراد سخنانی درباب ورود معتمدنژاد از رشته حقوق به رشته ارتباطات پرداخت و همانطور که در کانال اطلاع‌رسانی این استاد هم آمده است، گفت: نکته اولی که می‌خواهم به آن اشاره کنم، توجه به فرآیند اندیشه‌ای ورود معتمدنژاد به حوزه روزنامه نگاری و ارتباطات است.  

مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: معتمدنژاد از حوزه حقوق وارد عرصه روزنامه‌نگاری و ارتباطات شد. از این گذشت معتمدنژاد که استاد تمامی دانشکده حقوق دانشگاه تهران را به‌خاطر تاسیس مدرسه عالی ارتباطات رها می‌کند، می‌توان فهمید او چه اهمیتی برای حوزه ارتباطات قائل بود. معتمدنژاد کسی است که از حوزه حقوق می‌آید، دانش‌آموخته حقوق است، و در حوزه عملی هم توانسته است وکیل پایه یک دادگستری بشود، بنابراین وقتی وارد کار روزنامه نگاری و ارتباطات می‌شود، هیچ وقت بنیان‌های حقوقی در تفکرات او مغفول واقع نمی‌شود. چه زمانی که از فناوری صحبت می‌کند، چه زمانی که به مفاهیم نظری می‌پردازد.

نکته دوم این‌که معتمدنژاد سخت پایبند بود تا به هر مسئله‌ای در دو مبنا توجه کند. اولی، مبنای نظری، که به هر مقوله‌ای که می‌پردازد چهارچوب فکری خود را در آن مسئله بیان کند، دومی، نگاه تاریخی. به عبارت دیگر می‌توان گفت استاد معتمدنژاد به مسائل روزمره هم نگاه مبنایی و اساسی و هم نگاه تاریخی دارد و در نگاه تاریخی‌اش، هم به وجه جهانی نظر دارد و هم وجه ملی.

خانیکی افزود: جلد دوم کتاب حقوق مطبوعات که تالیف کاظم معتمدنژاد و رویا معتمدنژاد است، مانند جلد اول بر اهمیت حقوق و سازوکارهای آن تاکید دارد و به دنبال توصیف و تبیین فضای عمومی مطلوب برای کار روزنامه‌نگاری و ارتباطی است. این کتاب بعد از یک مقدمه مفصل، در چهار فصل و ده بخش، موضوعات اساسی را در دو ساحت میان‌رشته‌ای حقوق و ارتباطات با تاکید بر مطبوعات مطرح کرده است. دغدغه‌های  معتمدنژاد را می‌توان به‌وضوح در فرآیند تالیف این کتاب، عناوین و سرفصل‌های آن دید.

این کتاب نوستالژیک نیست

این استاد ارتباطات و توسعه ادامه داد: فصل اول به «مبانی و مقررات حقوقی تاسیس و اداره مطبوعات» می‌پردازد. نکته جالب در این فصل، توجه نویسنده یا در واقع نویسندگان بر الزامات بالارفتن زمینه‌های تخصصی مناسب برای مطبوعات است. یعنی اول روزنامه‌نگار باید به ‌درستی تربیت شود و به مسئولیت‌ها و وظایفش آگاه شود و بعد از آن است که به نقش دولت می‌پردازد. یعنی شأنیت نخست را برای مطبوعات قائل است.

فصل دوم بر «نظام آزادی‌گرای مطبوعات» تاکید دارد. یعنی بر محوریت آزادی در مطبوعات تاکید دارد و به همین دلیل است که به اصل انتشار آزادانه مطبوعات می‌پردازد و برای این که کار متناسب با نیازهایمان باشد، به اظهارنظرها و تجربه‌های حقوق‌دانان و سیاست‌مداران ایرانی تکیه می‌کند.

فصل سوم این کتاب «گرایش‌های حقوق جدید جهانی در مورد توسعه آزادی مطبوعات» را مورد بررسی قرار می‌دهد. کتاب، کتاب نوستالژیکی نیست که فقط به گذشته بپردازد بلکه به مقدمات و الزامات توسعه آزادی مطبوعات و رسانه‌‌ها هم توجه دارد. در بخش دیگر این فصل که به نظر من بخش مهمی است و می‌تواند مسئله امروز جامعه ما هم باشد اشاره دارد به غیرجزایی‌سازی جرایم مطبوعاتی و رسانه‌ای و این‌که چه سازوکارهایی را می‌شود اندیشید برای این که رسانه‌ها تعطیل نشوند و روزنامه نگاران توقیف نشوند. درواقع باید نگاه جزایی‌اندیشانه، سیاسی و امنیتی به مطبوعات و رسانه‌ها به نگاه حرفه‌ای تبدیل شود.

موضوع فصل چهارم و نهایی «دادرسی به جرایم مطبوعاتی» است.  معتمدنژاد بر وجود هیئت منصفه تاکید دارد. همچنین به وضعیت دادرسی به جرایم مطبوعات در ایران نگاهی تاریخی دارد. در این میان نگاهی هم به آن‌چه که در فرانسه مشاهده کرده دارد و تلاش دارد از تجربه آن‌ها هم استفاده کند.

خانیکی در ادامه با اشاره به تجربه حضور در هیئت منصفه مطبوعات تاکید کرد: اگر هیئت منصفه درست انتخاب شود، نقش خود را به‌درستی ایفا و جامعه مطبوعات را به‌لحاظ حرفه‌ای و حقوقی نمایندگی کند، ولو با گرایش‌های مختلف، می‌تواند نقش موثری در تفهیم جرم به قاضی و در نهایت حکمی منصفانه داشته باشد.

او در پایان گفت: به‌نظر من یکی از حلقه‌های مفقوده کار آکادمیک و حرفه‌ای ما، پیدا کردن رابطه بین حقوق و ارتباطات است. هنوز وضعیت مطالعات حقوق رسانه‌ها در حد انتظار نیست و آشنایی به حقوق مطبوعات و رسانه چه در بین دست‌اندرکاران رسانه‌ها و چه درمیان مدیران ما وجود ندارد. این مسئله مهمی است که امیدوارم با توجه به این که استیفای حقوق اساسی ملت یکی از برنامه‌های اصلی دولت است، در زمینه حقوق رسانه‌ها هم شاهد گشایش‌هایی باشیم.

یک نسخه از حقوق مطبوعات را به قوه قضاییه بدهید

مشاور رئیس‌جمهور در امور فرهنگی سخنران بعدی این مراسم بود. او که از یاران و شاگردان زنده‌یاد کاظم معتمدنژاد است در سخنان خود گفت: معتمدنژاد از معدود استادان علوم انسانی و حقوق مطبوعاتی کشور ماست که دارای برنامه پژوهشی تخصصی بود. امروز پژوهش ارتباطات ما از لحاظ روشی و نظری بی‌شک مدیون استاد معتمدنژاد است. او بنیانگذار بسیاری از درس‌های تخصصی در حوزه ارتباطات است. همچنین داشتن برنامه آموزشی به معنای تلاش برای شناسایی دانشجویان، سرمایه‌گذاری بر دانشجویان و پرورش دانشجوان است. امروز بخش مهمی از جریان استادی حوزه ارتباطات در کشور ما به‌صورت مشخص مدیون برنامه‌های آموزشی استاد معتمدنژاد است.

حسام‌الدین آشنا با بیان این‌که زنده‌یاد کاظم معتمدنژاد، یک کنش‌گر اجتماعی بسیار فعال بود، یادآوری کرد: او هیچ‌گاه از دولت قهر نکرد و این دولت‌ها بودند که در همراهی با او کوتاهی کردند. وقتی که از او برای حضور در هر جلسه کوچک یا بزرگی از سوی مسئولان بی‌ربط یا باربطی، دعوت می‌شد ایشان با تواضع شرکت می‌کردند. آنچه امروز ما به‌عنوان تشکیلات دولتی در حوزه ارتباطات، مراکز بررسی رسانه‌ها، مراکز آموزش رسانه‌ها و نمایشگاه مطبوعات داریم، مدیون او است.

آشنا بیان کرد: استاد معتمدنژاد در این کنش‌گری اجتماعی تلاش کرد تا به ما آموزش‌های ابتدایی اداره کلان ارتباطات اجتماعی در کشور را بیاموزد و بسیاری از ما همین‌ها را هم نیاموخته‌ایم، چون تصور می‌کردیم اگر بالای میز نشسته‌ایم، فهم‌مان زیاد شده است و متوجه نبودیم کسی که به آرامی و با احترام سخن می‌گوید، در واقع بسیار صریح صحبت می‌کند.

او با بیان این‌که عملکرد این کنش‌گر آموزشی، اجتماعی و پژوهشی را می‌توان در دو جمله خلاصه کرد، گفت: بقای دانش ارتباطات در کشور وابسته به او بود، چراکه اگر او پس از انحلال آن دانشکده روبه رشد، قهر می‌کرد و قبول نمی‌کرد تا آموزش را در قالب یک گروه ادامه دهد، شاید ما امروز از دانش ارتباطاتی که به این صورت در کشور وجود دارد، محروم بودیم.

مشاور رسانه‌ای رئیس‌جمهور اظهار کرد: این پایه‌ای که امروز در کشور ما وجود دارد که استادان و پژوهشگران در مقابل مقامات دولتی و قضایی بایستند و بگویند ما می‌دانیم و شما نمی‌دانید، ناشی از تلاش آن مرد بزرگ است.

او با بیان این‌که استاد معتمدنژاد به ما آموخت که حقوق‌محور و حق‌محور باشیم، گفت: زاویه ورود حقوق به دانش ارتباطات فقط یک تصادف ساده نیست، بلکه یک انتخاب آگاهانه و مسیری دشوار است. در کشوری که بارها قانون مطبوعات خودش را تغییر داده است، در دوره‌های سیاسی مختلف این قانون تغییر کرده است و نزدیک به انتخابات هر دوره ریاست‌جمهوری، هوای تغییر قانون مطبوعات به ذهن برخی اشخاص می‌رسد، نشان‌دهنده این است که باید بر حقوق ارتباطات متمرکز شد.

آشنا تصریح کرد: در کشوری که با گذشت ۱۰۰ سال از تدوین قانون مطبوعاتش، ریاست محترم قوه قضاییه آن هنوز معتقد است که بررسی تخلفات مطبوعات را نمی‌شود به صنف واگذار کرد، نشان می‌دهد که کار کردن درباره حقوق مطبوعات ضروری است. استاد معتمدنژاد به ما آموخت که هر موضوعی تاریخی دارد و بدون نگرش تاریخی و بدون آن‌که بدانیم یک پدیده اجتماعی، سیاسی و ... چه پیشینه‌ای دارد، امکان سیاستگذاری و تصمیم‌گیری درباره آن وجود ندارد.

مشاور رسانه‌ای رئیس‌جمهور با بیان این‌که استاد معتمدنژاد همیشه تذکر می‌داد که بدون مطالعه تصمیم‌گیری نکنیم، گفت: او به ما آموخت که نه فقط در تکنولوژی نباید چرخ را دوباره اختراع کرد، بلکه در قانونگذاری و سیاستگذاری هم لازم نیست ما در دنیا تک باشیم و با هوای نفس، جهل و ملاحظات کوته‌بینانه خود درباره آینده یک ملت تصمیم بگیریم.

او در ادامه سخنانش با اعلام دو درخواست از وزارت فرهنگ و ارشاد و معاونت امور مطبوعاتی، گفت: درخواست اولم به‌عنوان یک دانشجوی قدیمی از وزارت فرهنگ و ارشاد و وزیر جدید آن است که در بحث قانون جامع رسانه‌ها و نظام جامع رسانه‌ای از نظریات معتمدنژاد کوتاه نیاییم، بگذارید لایحه شما را مجلس رد کند و مصوبه مجلس را شورای نگهبان رد کند و اصلاحیه شورای نگهبان را مجمع تشخیص مصلحت نظام رسیدگی کند و شما پیشاپیش از ترس مرگ، خودکشی نکنید.

به دنبال مسیرهای کم‌هزینه‌تر باشیم

مشاور رسانه‌ای رئیس‌جمهور خاطرنشان کرد: اگر به این رسیدید که جامعه مطبوعات کشور به حدی از بلوغ رسیده است که می‌تواند به تخلفات خودش رسیدگی کند، بدون این‌که کار قوه قضاییه را افزایش دهد، بگذارید این اتفاق بیفتد.

او با بیان این‌که ما تاکنون در کشور، رییس‌جمهور حقوقدان نداشتیم، گفت: وقتی رییس‌جمهور کشور در افتتاحیه نمایشگاه مطبوعات به صراحت می‌گوید «نباید هر کاری را به قاضی و دادگاه سپرد و باید به دنبال مسیرهای کم‌خرج‌تر و حرفه‌ای‌تر باشیم» به این معنی است که او می‌خواهد تخلفات حرفه‌ای، در نظامی حرفه‌ای مورد بررسی قرار بگیرد. در مقابل رئیس قوه قضاییه این‌چنین پاسخ داده است که «تشخیص جرم برعهده قاضی است و ارجاع به غیر از قاضی و تحمیل آن بر قاضی خلاف شرع است».

آشنا در ادامه، با بیان این‌که این دو گفته تعارضی با هم ندارند، اظهار کرد: متاسفانه کسانی که اطلاعات را در اختیار رییس قوه قضاییه می‌گذارند، دقت کافی و توجه ندارند و نمی‌توانند تخلف حرفه‌ای و جرم را از هم تمیز دهند.

او در پایان اضافه کرد: از معاونت امور مطبوعاتی درخواست می‌کنم تا یک نسخه از کتاب حقوق مطبوعات استاد کاظم معتمدنژاد را به قوه قضاییه اهدا کند.

گفتنی است در این مراسم تعداد زیادی از هم‌دوره‌ای‌های کاظم معتمدنژاد، پدر علوم ارتباطات ایران، حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مسئولان دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها و جمعی از شاگردان و علاقه‌مندان او، در کنار رویا معتمدنژاد، یادگار این استاد برجسته حضور داشتند که به همراه هم از کتاب رونمایی کردند.