رنگ نیمکت های دانشگاه را بعد از ۱۲ سال تحصیل نمیدانم!

-عطنا در آستانه روز مادر و با اختتامیه هفته پژوهش، با دکتر سمانه عابدی؛ پژوهشگر برتر دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی؛ به گفتگو نشسته است. در ادامه مصاحبه خبرنگار عطنا با دکتر سمانه عابدی را می خوانید.

• لطفا در ابتدا خود را معرفی‌ کنید و بفرمایید در چه زمینه‌ای مشغول به کار هستید؟

سمانه عابدی هستم هیأت علمی و معاون پژوهشی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی. استعداد درخشان و رتبه اول دانشگاه تهران در سه مقطع کارشناسی، ارشد و دکتری و در سه حوزه تخصصی اقتصاد منابع طبیعی و محیط زیست؛ اقتصاد کشاورزی و زیست فناوری و اقتصاد شهری و انرژی فعالیت می کنم.

• از نظر شما پژوهش چه اهمیتی دارد و در چه زمینه هایی از علوم‌انسانی باید پژوهش بیشتری انجام گیرد؟

پژوهش به دنبال حل مسئله/

اهمیت پژوهش بر هیچکس پوشیده نیست؛ عملاً هر فعالیتی قبل از اینکه به انجام برسد، نیاز به مطالعه و تحقیق دارد و اگر امکان‌سنجی‌ها صورت نگیرد، مطمئناً آن طرح یا مسئله با موفقیت روبرو نخواهد شد. برای روشن‌تر شدن این مسئله یک مثال ساده را مطرح می‌کنم: هر پروژه‌ای که در بخش خصوصی یا دولتی قرار است انجام شود، قاعدتاً نیازمند شناختن نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها است تا بتواند از نظر فنی امکان‌پذیر باشد. از ابعاد زیست محیطی، اجتماعی و در بعضی موارد از نظر امنیتی و سیاسی نیز باید این عوامل بررسی گردد؛ بنابراین بحث پژوهش، مسئله‌ای اساسی است.

اما اهمیت آن می‌تواند از زوایای مختلف مورد نظر قراربگیرد و با توجه به ماهیت مسئله و مطالعه، اهمیت آن ممکن است متفاوت باشد.

برخی اوقات پژوهش، کاربردی است، بنابراین در پس این مسئله، یک سوال یا چالش وجود دارد که ما در پژوهش انجام داده‌ایم و سعی کرده ایم به آن سوال یا چالش پاسخ دهیم. این به آن دلیل است که پژوهش به معنای واقعی مسئله‌محور است و به دنبال حل یک مشکل می‌باشد. اگر مسئله‌ای وجود نداشته باشد، عملاً پژوهشی انجام نخواهد شد، زیرا سوالات، اهمیت پژوهش را تشکیل می‌دهند.

پژوهش‌ها بر اساس موضوعات مختلف به دو دسته بنیادین و کاربردی تقسیم می‌شوند. پژوهش‌های بنیادین به دنبال کشف روابط علت و معلولی یا شدت و تقدم تاخیرهستند. اولویت بندی عوامل پژوهش همواره مبتنی بر ارائه راهکاری است. کشف روابط و حل چالش‌ها نیازمند مطالعه موردی و بررسی دقیق در حوزه‌های خاص است. این امور نیاز به پژوهش دارند تا بتوان به سوالات تحقیق پاسخ داد و راهکارهایی برای حل مسائل ارائه داد.

یکی از زمینه‌های که در آن پژوهش اهمیت دارد، حوزه محیط زیست است. به عنوان مثال، در طرح ساخت سد، انجام مطالعه و امکان‌سنجی ضروری است؛ چه اثراتی بر محیط زیست و اقتصاد، اجتماع و حتی امکانات امنیتی و سیاسی خواهد داشت. بنابراین، مراحل پژوهش، از پیش اجرا، در حین اجرا و بعد از اجرا، اهمیت یکسانی دارند. به عبارت دیگر، این مراحل هرکدام اهمیت خود را دارند و نقش حیاتی در مسیر پژوهش ایفا می‌کنند.

از آنجا که مسائل علوم انسانی از ابعاد گوناگونی برخوردارند، نمی‌توانیم به دقت بگوییم که کدام یک از زمینه‌های علوم انسانی نیازمند پژوهش بیشتری است. هر مسئله ای که رخ می‌دهد، می‌تواند از ابعاد مختلفی بررسی شود، از جمله ابعاد روانشناسی، جامعه‌شناسی، محیط‌ زیستی و غیره. این تنوع در ابعاد، تأثیرگذاری‌های مختلفی را برعامل مورد بررسی اعمال می‌کند. بنابراین، در بحث پژوهش در حوزه‌های علوم انسانی، تصمیم‌گیری در مورد ترتیب اولویت و  تقدم و تأخر کار بر اساس این ابعاد تعیین می‌شود.

از این رو، اگر یک مسئله در حوزه اقتصادی مطرح می شود، حتماً باید در حوزه اجتماعی نیز مورد سنجش قرار گیرد زیرا به نظر می‌رسد همه این ابعاد به صورت زنجیره‌ای در ارتباط با یکدیگر قرار دارند و تأثیر یک عامل معین از طریق این ابعاد متعدد احساس می‌شود. این تفکر نشان‌دهنده تداخل و پیوندهای میان حوزه‌های مختلف علوم انسانی است.

• پژوهش‌های شما در چه زمینه هایی بوده اند؟

حوزه های تخصصی من، اقتصاد محیط زیست، اقتصاد زیست فناوری و همچنین اقتصاد انرژی و کشاورزی محیط زیست هستند. به علت میان‌رشته‌ای بودن اقتصاد، می توان ارتباطات گسترده‌ای را با حوزه‌های مختلف برقرار کرد. در زمینه‌هایی نظیرآب، اقتصاد پسماند، محیط زیست و گردشگری نیز فعالیت دارم و زمینه‌های مختلفی را مورد مطالعه قرار داده‌ام.

• چه موانعی بر سر راه یک پژوهشگر است؟

کار یک پژوهشگر مانند یک پزشک است/

موانع مختلفی ممکن است در راه انجام پژوهش وجود داشته باشد؛ این موانع می‌توانند به صورت ساختاری، قانونی، مالی، یا مرتبط با ماهیت پژوهش باشند. به عنوان مثال، یکی از موانع ساختاری ممکن است عدم دسترسی به داده‌ها باشد. این موضوع مخصوصاً در حوزه‌هایی مانند انرژی و مصرف انرژی قابل مشاهده است. به عنوان مثال، برخی اطلاعات بروز و اساسی در دسترس نیست و برخی دیگر با تاخیر چندین ساله منتشر می‌شوند.

یکی از موانع دیگر، عدم به‌روزرسانی داده‌ها است. به عنوان نمونه، در سایت وزارت جهاد کشاورزی، مشکلات مربوط به عدم به‌روزرسانی داده‌ها و در دسترس نبودن اطلاعات بروز به چشم می‌خورد. این موضوع می‌تواند باعث محدودیت‌ها در تحلیل دقیق داده‌ها و ارائه راهکارهای مؤثر شود.

در پژوهش، مطرح شد که همواره نقش جمع‌آوری داده‌ها و دسترسی به اطلاعات جاری و بروز در فرآیند تحقیق و ارائه راهکارها بسیار حائز اهمیت است. مشابه یک پزشک که برای تشخیص و درمان یک بیماری، نیاز به دسترسی به اطلاعات کامل و جاری دارد، پژوهشگر نیز برای ارائه راهکارهای مؤثر، به داده‌های بروز و دقیق نیازمند است.

از آن جا که از دوران دانشجویی تا به امروز پژوهش می‌کنم، با چالش‌های مختلف داده و اطلاعات روبرو شده‌ام. این چالش‌ها نشان‌دهنده اهمیت داده در پژوهش‌ها است.

• چه توصیه ای در زمینه پژوهش به دانشجویانی که میخواهند در این زمینه فعالیت کنند دارید؟

آشنایی با مسائل روز/

در طول دوران تحصیل در دانشگاه تهران، تجربیات فراوانی را به دست آوردم که می‌خواهم از یک خاطره از آن دوران برای مطرح کردن سوالم استفاده کنم. در آن دوران، حدود ۱۲ سال به دلیل مشغله در تدریس و تحصیل، حتی به خوبی به یاد نمی‌آورم که رنگ نیمکت‌های دانشگاه تهران چه رنگی بوده‌اند! زمانی بود که حتی یک دقیقه فرصت نمی‌یافتم که روی نیمکت‌ها بنشینم چرا که در حال مطالعه، تدریس، یا انجام پژوهش بودم.همواره به دانشجویانم میگویم که من هرچه دارم از اساتید سختگیر و پیگیری که در طول دوران تحصیل داشته‌ام به جا مانده. همان پیگیری ها باعث شدند که بتوانم در مقطع ارشد و دکتری طرح ها و پژوهش‌های زیادی را به انجام برسانم.

در برخی موارد به دنبال خانه‌تکانی اتاق اساتید بودم و از این کار هدف نیز داشتم؛ به من فرصتی می‌داد تا با جدیدترین کارها و پروژه‌های اساتید آشنا شوم؛ به من این امکان را می‌داد تا به پایان‌نامه‌ها و مقالات ایشان نگاهی دقیق بیندازم و از تجربیات آن‌ها بهره‌مند شوم.

یکی از نکات مهمی که همیشه به دانشجویان خود تاکید می‌کنم این است که این فرصت‌ها وجود دارد و اساتید با توجه به تخصص‌های خود می‌توانند به دانشجویان کمک کنند. این امکان برای دانشجویان وجود دارد که با استفاده از تجربیات اساتید، به سرعت در زمینه‌های پژوهشی خود پیشرفت کنند.

دانشجوها باید بدانند که اساتید با توجه به توانایی‌ها و تخصص‌های خود، قادرند در مدت کوتاهی به انجام پژوهش بپردازند. بنابراین همکاری با اساتید به منظور بهره‌گیری از تجربیات آن‌ها، امری بسیار حیاتی است.

پیشنهادم به دانشجویان این است که با حوزه‌های پژوهش آشنا شوند و بررسی کنند که به کدام حوزه علاقه بیشتری دارند. این تصمیم نباید صرفاً به دلیل نیاز محیط کاری خاص باشد؛ به عبارت دیگر، انتخاب حوزه تحقیق بر اساس علایق شخصی واجب است. امروزه، این مشاهده شده که افراد بهتر می‌توانند در زمینه‌هایی که به آن‌ها علاقه دارند، پیشرفت کنند.

اهمیت برخورداری از روحیه بالا/

مسئله دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که تحقیقات به صورت فرایند هستند و میتوانند در هر مرحله‌ای بسط پیدا کنند. در برخی موارد، اتفاقی ممکن است بیافتد که تحقیقات شما به نتایج مطلوب نرسد یا با تئوری‌های موجود در زمینه سازگار نباشد. من خود در دوران دانشجویی یک پروژه انجام دادم که نتایج آن با انتظارات من مطابقت نداشت و درست خلاف نظریات موجود بود. این موضوع ممکن است ناامید‌کننده به نظر برسد، اما باید به دنبال دلایل این اختلاف و چگونگی بهبود و تصحیح آن باشیم. این تجربه نشان می‌دهد که پژوهش، خطی نیست و ممکن است لازم باشد درهر مرحله‌ای اصلاحات و تغییرات صورت بگیرد.

توصیه دیگری که دارم این است که دانشجویان نباید به سرعت قضاوت کنند. اغلب دانشجویان احساس می‌کنند که می‌دانند نتیجه نهایی پروژه‌شان چه خواهد بود. این قضاوت ممکن است موجب شود که پژوهش از دست برود و به سوالات «چرا»، «چه چیزی» و «چگونه» پاسخ داده نشود. به همین دلیل باید با ذهن باز به تحقیقات پرداخت و از قضاوت‌هاخودداری کرد تا به نتایج جالب‌تری دست پیدا کنیم و تحلیلی بر اساس واقعیت ارائه دهیم.

تحقیق بومی/

توصیه‌ی دیگری که به دانشجویان دارم این است که بومی کارکنند. موضوعاتی که مربوط به کشور ایران است را در دست بگیرند و در مورد آن تحقیق کنند حتی اگر در سطح روستا و خرد باشد. مثلا در حوزه زیست فناوری، یک پروژه مطالعاتی را انجام دادیم که بسیار جذاب بود. علاقه‌مند کننده بود که مقاله‌ای از کشور چین موجود بود که به یک محصول و یک روستا مرتبط می شد. این مقاله به طور دقیق به مسائل روستایی پرداخته بود.

به نظر می‌آید بومی‌سازی مطالعات می‌تواند نقش مؤثری در حل معضلات ما ایفا کند و مسئولین در بخش‌های مختلف می‌توانند از نتایج تحقیقات انجام‌شده بهره‌مند شوند.

تمرکز بر مسئله محور بودن و بومی بودن پژوهش ازعوامل بسیارمهم در انجام پژوهش است. این موضوع، اغلب در پایان‌نامه‌های کشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه و گاهی کشورهای دیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد و حتی راهکارهایی نیز ارائه می‌شود، اما به نظر می‌آید که این مطالعات ممکن است کاربرد خاصی نداشته باشند و تنها به دلیل دسترسی آسان به داده‌ها و الگوهای مطرح شده وارد تحقیق شوند. انتقال به سوی تحقیقات تحلیلی و تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت دقیق، به نظر می‌آید که کاربردی‌تر از ارائه یک الگو است. گاهی اوقات ارائه یک نمودار و تحلیل دقیق اثرگذاری دو متغیر، تأثیر بیشتری خواهد داشت تا ارائه یک الگویی که دارای چندین متغیر است و نمی‌تواند روابط آن‌ها را به صورت دقیق و کمی بیان کند.

آشنایی با اولویت های سازمانها و ارگانها  و حرکت به سوی آن می‌تواند به دانشجویان در زمینه پیداکردن حوزه علاقمندی خود کمک شایانی کند، چه بسا بتوانند پایان‌نامه های خود را تحت پوشش ارگانها و سازمانها قرار دهند و همه‌ی اینها منوط بر ارتباط‌گیری خوب دانشجو با استاد است. این نکته بسیارمهم است که خود دانشجویان، مرتبط با درس هایشان پژوهش هایی را به انجام برسانند یا حتی پروژه‌های دیگری که در آن زمینه انجام شده را بخوانند؛ چرا که همه‌ی اینها بُعد عملیاتی و کاربردی درس‌های تئوریک کلاس است .

خبرنگار: عطیه ملاکاظمی