دموکراسی ایرانی می تواند خطر تندروی را کاهش دهد

عطنا - نشست نقد و بررسی کتاب «الگوهای دموکراسی ایرانی» با حضور مولف، دکتر سید ابراهیم سرپرست سادات، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و سخنرانان این نشست، دکتر محمدرضا ویژه رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دکتر عباسعلی رهبر، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی و دکتر اکبر اشرفی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد و دکتر محمد شجاعیان، عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، به همت کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی روز چهارشنبه 23 تیرماه از ساعت 18 الی 20 در بستر فضای مجازی برگزار شد.
 
در ابتدای نشست رییس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با تشکر از برگزاری چنین نشست هایی گفت: «تا جایی که به خاطر دارم هیچ یک از دانشکده ها همچین ابتکاری نداشته اند و بخصوص در شرایط حاضر که استفاده از فضای مجازی بیشتر است. این بدین معناست که اگر محدودیت های کرونایی نیز برداشته شود ما میتوانیم برخی جلسات و نشست های خود در این زمینه را در بستر مجازی برگزار کنیم.»
 
ارزشمندی دموکراسی در ایران علی رغم وجود تضادها
سپس سرپرست سادات درباره کتاب خود اظهار کرد: «پرسش اولیه ای که موجب پدید آمدن این کتاب شد این بود که بیرون از تنازعات ایدئولوژیک در ایران، آیا دموکراسی مطمح نظر سازماندهی دقیق حوزه سیاست ایرانی بوده یا نبوده است.»
 
وی گفت: «دموکراسی از محورهای اساسی تحولات سیاسی - اجتماعی ایران از پیش از انقلاب مشروطه بوده و حتی بعد از آن نیز در همه دوره ها و مقاطع بعد از آن محل بحث و نظر بوده است. همه جریان های فکری - سیاسی ایرانی علی رغم این همه تضاد ایدئولوژیک از ارزشمندی و مطلوبیت دموکراسی سخن گفته اند و سوالی که پیش می آید این است که چنین اشتراک نظری در بستر این همه تضادها چگونه و چرا ممکن شده است.»
 
وی با بیان اینکه دموکراسی در جریان های مختلف معنای متفاوت دارد و هرکسی از ظن خود یار آن می شود، گفت: «بر خلاف نظریه گفتمان که در آن برجسته سازی ها و ممنوعیت ها و ندیدن های عامدانه و دانسته شکل می گیرد، تلاش شد داشته های همه جریان های سیاسی ایرانی درباره دموکراسی در کتاب دیده شود.»
 
سرپرست سادات سپس گفت: «ما از این رو تلاش کردیم سوال های جدی تری را بیان کنیم که دموکراسی در دل جریان های ایرانی چه جایگاهی دارد، جریان های فکری - سیاسی ایرانی چه نسبتی با دموکراسی برقرار کردند، آیا دموکراسی صرفا برای مواجهه علیه نظم مستقر مورد استفاده قرار گرفته است و جدا از تعارض و چالش های گفتمانی و ایدئولوژیک، آیا دموکراسی موضوع این جریان ها بوده است یا خیر؟»
 
این کتاب نکته مثبتی در فضای اسلام هراسی است
اما عباسعلی رهبر، در بخش دیگر این نشست به نقد کتاب پرداخت و گفت: «دکتر سرپرست سادات در تبیین الگوهای دموکراسی ایرانی کار خوبی را ارائه دادند و به نظر می رسد که حتی راهکارهای مهم تری را برای بحث های آینده و پژوهشگران و کسانی که علاقه مند به این موضوع هستند فراهم کرده است.»
 
وی گفت: «بعد از حوادث ۱۱ سپتامبر و جنگ با تروریسم، بحث اسلام هراسی در غرب به شدت مورد توجه قرار گرفت. به گونه ای که هم تحقیر مسلمانان را در پی داشت و هم به نوعی بحث نیروهای جهادی و تروریست های بالقوه را در قالب اسلام گرایی و اسلامی سیاسی مورد توجه قرار دادند و این کتاب نکته مثبتی در فضای اسلام هراسی است.»
 
رهبر افزود: «هیچکدام  از گروه های ذکر شده در کتاب نافی بحث دموکراسی نبودند اما در بین این جریان های اصلی بحث اسلام گرایان است که در قالب جدیدی از تعامل دین و سیاست، تعامل مردم سالاری و‌ دین را نشان می دهد.»
 
وی در خصوص بحث کتاب و الگوی جریان گفتمان گفت: «مولف به خوبی در فضای گفتمانی وارد شدند و حتی به عنوان بحث جریان گفتمان توانستند از آن استفاده کنند و اتفاقا همین نکته بسیار مهمی است که چرا جریان گفتمان اسلام گرایی که در قالب یکی از مدل های دموکراسی ایرانی است مورد توجه مردم قرار می گیرد.»
 
رهبر گفت: «یکی از نکاتی که بعدها از نویسنده هم می شود خواست در آینده ادامه بدهند، افق های مهم دموکراسی ایرانی در قالب همین بحث و نوع نگاه اسلام گرایانی است که در فضاهای مختلف حضور داشته اند. شاید افق آینده بحث مردم سالاری دینی یا دموکراسی ایرانی بر پایه اسلام گرایی که بتواند خودش را صورت دهد از همین باب باشد که قطعا موضوع کتاب نبوده است ولی می توانست به آن توجه شود.»
 
وی با تاکید بر اینکه الگوهای دموکراسی با شعار و نگاه ایدئولوژیک محقق نخواهد شد، گفت: «بعد از ۴۰ سال این انتخاب مبتنی بر کارآمدی و محبوبیت و نوعی مشروعیت ثانویه است و این نکته مهمی است که الگوی دموکراسی ایرانی خودش را در فضای اسلام گرایی دارد نشان می دهد.»
 
رهبر سپس بیان کرد: «شاید یکی از نکته های مفقود در فضای کتاب این است که چه عواملی و چه آسیب هایی این الگوهای دموکراسی ایرانی را می تواند تحت الشعاع قرار دهد و این آسیب ها و فرایند ها چگونه خواهد بود. بخصوص الگوی دموکراسی ایرانی که در نوع مردم سالاری دینی است.»
 
وی در خصوص جامعه دینی و اسلامی که در غرب به عنوان جدایی طلب مورد توجه قرار می گرد، اظهار کرد: «این فرآیند دموکراسی ایرانی با نوع اسلام سیاسی خاص می تواند تعاملات را گسترش و بحث های مدنی را افزایش دهد و خطر تندروی و جدایی طلبی اسلامی را مورد بازنگری جدی قرار دهد.»
 
رهبر در پایان گفت:  «این کتاب در فرآیند ظرفیت یابی و همچنین آسیب شناسی الگوی خاص دموکراسی ایرانی با نگاه اسلام گرایان و البته با نگاه عقلانیت، آزادی و توجه به آزادی های فکری - اجتماعی و تعلقات مختلف گروه های مختلف سیاسی، می تواند کمک کند که این بالندگی را در فضای امروز ایجاد کنیم.»
 
موضوع دموکراسی، موضوع تاریخی و روز ایران است
در ادامه اکبر اشرفی دیگر ناقد این کتاب اظهار کرد: «دموکراسی از مشروطه تاکنون مسئله اول کشور بوده است و همچنان هر ازگاهی خودش را به سطح اول مسائل کشور تبدیل می کند. این کتاب کاری منسجم با نکات ریز درباره این موضوع است.»
 
وی در خصوص موارد شکلی کتاب اظهار کرد: «بهتر بود مقدمه در ۳ الی ۴ صفحه به قلم خود نویسنده انجام می شد و مفصل آورده نمی شد. این شیوه مرسوم نیست و مقدمه خلاصه حرف نویسنده بدون ارجاع به منابع است در حالی که شما خیلی به منابع مختلف ارجاع دادید و عملا مطلب مقدمه دیگر اذعان خودتان نیست و از شکل مقدمه درآمده است.»
 
اشرفی با بیان اینکه ساختار کتاب ناهمگون شده است، افزود: «به نظرم خوب بود که فصل مستقلی را به مباحث نظری و روشی اختصاص می دادید. همچنین بعد مقدمه عنوانی به نام درآمد (جستار مفهومی) قرار دادید که ای کاش این را هم در همان فصل مستقل که گفتم می آوردید.»
 
وی سپس بیان کرد: «به نظرم اگر بحث اسلامی را در بخش آخر کتاب می آوردید به لحاظ سیاسی نیز بهتر بود زیرا دو الگوی دیگر فقط بحث نظری بوده است و در عمل نتوانستند مانند الگوی اسلامی به یک نظام سازی دسترسی پیدا کنند.»
 
اشرفی با بیان اینکه نویسنده در جستار مفهومی در تعریف دموکراسی با وجود نگرش های مختلف به تعریف مشخصی نرسیده است، گفت: «اغلب تعریف هایی که آوردید گرایش های زیادی به نگرش لیبرالی دارد ولی در نهایت تکلیف خواننده را مشخص نکردید که کدام معنی مورد نظر شماست.»
 
وی در خصوص تعاریف نیز افزود: «بعضی اوقات نکات متعارضی وجود داشت و به نظر می آید چون جملات را از منابع مختلف آورده اید خود جنابعالی به این تعارضات نپرداختید و قضاوت نهایی را انجام نداده اید.»
 
اشرفی در پایان گفت: «در فصل سوم به نظر جای خالی یک گرایش اسلام گرا و شخصیت هایی مانند آیت الله بروجردی و آیت الله کاشانی خیلی به چشم می آید. زیرا این دو نفر را می شود ادامه دهندگان الگوی دموکراسی اسلامی آیت الله نائینی دانست.»
 
شاخص های چهارگانه در اواسط کار مورد بی مهری قرار گرفته است
محمد شجاعیان، در ادامه نشست با پرداختن به نکات برجسته کتاب بیان کرد: «نکته اول نگاه تئوریکی است که نویسنده از منظر دموکراسی خواهی به جریان های سیاسی معاصر داشته و با استفاده از الگوی جریان گفتمان به تحلیل نگاه و نگرش این جریان ها نسبت به موضوع دموکراسی پرداخته است.»
 
وی سپس افزود: «یک نکته مثبت کتاب، درباره سه جریان اصلی است که بررسی کردند و در پایان بخش ها جدول هایی را ارائه کردند که خیلی مفید و خلاصه است. نکته بعدی تقسیم بندی های مناسبی است که در کتاب ارائه دادند و الگوها و انواع مختلف دموکراسی در فصل اول را با اتخاذ رویکر انتقادی مطرح و بررسی کردند.»
 
شجاعیان با بیان اینکه ابهامات و اشکالاتی به عنوان خواننده کتاب برایش به وجود آمده است، اظهار کرد: «یکی از اشکالات بحث تعریف نویسنده از دموکراسی است و اینکه بین انواع و مدل های دموکراسی در کتاب ظاهرا فرقی قائل نشده اند و بهتر است به آن دقت کنند. به نظرم نیاز است در بعضی از قسمت های کتاب منابع را کم و بیشتر به نویسندگان خارجی استناد کنند.»
 
وی ادامه داد: «نویسنده مفاهیم را شامل دموکراسی و جریان سیاسی معرفی کردند و به بررسی این مفاهیم پرداختند. اما‌ عنوان کتاب الگوهای دموکراسی ایرانی است و ایران هم جزو مفاهیم برجسته ای است که با توجه به عنوان باید به آن پرداخته می شد. به هرحال این جریان های سیاسی در ایران فعال بودند و باید به این ایرانی بودن توجه می کردند.»
 
شجاعیان با تاکید بر اینکه نویسنده مقصودش از شاخص ها را به طور مشخص بیان نکرده است، اظهار کرد: «ظاهرا ایشان چهار شاخص را به عنوان شاخص های اصلی دموکراسی مطرح کردند که خب شاخص های مناسبی است ولی در فرآیند پژوهش و بررسی الگو های سیزده گانه دموکراسی به این چهار الگو توجه مشخصی نکرده اند. پیش بردن پژوهش بر اساس شاخص های چهارگانه شاید به روش مندی موضوع نیز بیشتر کمک می کرد.»
 
وی با بیان اینکه نویسنده به دوره قاجار توجهی نکرده است، بیان کرد: «شاید یکی از مهم ترین نظریه های دموکراسی اسلامی را در دوره قاجاریه داریم و گفتمان اول روشنفکری در ایران دوره قاجار است که رویکرد لیبرال دارد و روشنفکران دوره مشروطه و قبل از آن بحث و ایده های مهم درباره دموکراسی دارند. پس اگر به آن پرداخته می شد مطالب زیادی را برای بخش لیبرالیسم و اسلام گرایی کتاب فراهم می کرد.»
 
شجاعیان در پایان افزود: «البته گرچه به نویسنده کتاب حق می دهم چون بررسی موضوع دموکراسی در ایران معاصر موضوع سختی بوده و همین سیزده الگو نیز حاصل تلاش زیاد ایشان است.»
 
نگاه ما یک نگاه جریان شناسانه است
در ادامه سرپرست سادات در پاسخ به نقدهای وارد شده اظهار کرد: «در چاپ ها و تحقیقات بعدی که مربوط به حوزه دموکراسی است، نکات گفته شده را حتما لحاظ کرده و اشکالات را در چاپ بعدی رفع و رجوع می کنم.»
 
وی با بیان اینکه مقدمه تا حدودی سلیقه ای است، گفت: «در واقع زحمت مقدمه را آقای دکتر خرمشاد کشیدند و من به همین دلیل دست به قلم نبردم که مقدمه ای بنویسم ولی سعی شد که مقدمه پیش درآمدی بر کل بحث باشد.»
 
سرپرست سادات با تاکید بر اینکه هدف بیشتر اکتشاف تعاریف دیگران بوده است، افزود: «برای تعریف مبنایی، ما کارمان در این نوشته اکتشاف تعریف جریان های مختلف فکری و سیاسی ایرانی از خود دموکراسی بوده است. پس تعریف من خیلی محوریت ندارد.»
 
وی سپس در پاسخ به نقد دکتر اشرفی گفت: «به بعضی از شخصیت ها پرداخته نشده که طبیعی است‌‌ زیرا توضیح دادیم که نگاه ما یک نگاه جریان شناسانه است‌. جریان شناسی را بر مبنای مکاتب فکری در نظر گرفتیم و شخصیت های مطرح شده از هم جدا هستند.»
 
سرپرست سادات در خصوص روش گفت: «روش جریان شناسی سیاسی به طور خاص در ذیل همین کتاب عرضه شد. ما نه به جریان بسنده کردیم و نه گفتمان. پس نه جریان شناسی خالیست و نه گفتمان، بلکه ترکیبی از این دو با الگوی جریان گفتمان است.»
 
وی با بیان اینکه نکته درستی بود که ایران را به شکل مفهوم می آوردم، بیان کرد: «دو تلقی از ایران است. اول اینکه این دموکراسی در نظر و کنش ایرانیان است پس به این معنا مفهوم ایرانی روشن است. دیگر تلقی به معنا بومی شدن این مفهوم در تحقیقات ایرانیان یا در ضمن کنش ورزی های سیاسی ایرانیان است. در فصل مربوط به دموکراسی ملی نیز مفهوم ایرانی به درستی باز شده است.»
 
سرپرست سادات درباره سخنان دکتر شجاعیان در خصوص شاخص ها اظهار کرد: «مبنای همه نقدهای من از الگوها همان چهار شاخص است و من به این پرداختم که آیا این الگوها به این چهار شاخص توجه داشته است یا خیر. قصد من این بود که شاخص های دموکراسی را از زبان خود جریان ها بیان کنم و ببینیم این جریان های خاص چطور دموکراسی را تعریف کرده و چه شاخص هایی برای آن قائل بوده اند.»
 
سرپرست سادات در پایان در خصوص اینکه کتاب به قبل از دوره پهلوی دوم نپرداخته است، اظهار کرد: «در تحقیقات علوم انسانی این روشن است که محقق محدوده زمانی تحقیق را روشن می کند و به همین دلیل به مباحث محدوده قبل و بعد تحقیقش عامدانه نمی پردازد.»

گزارش: هیوانا حیدری