چگونه از ایجاد سکونتگاه‌های غیر رسمی پیشگیری کنیم؟

سکونتگاه‌های غیررسمی به دلایلی مانند فقر، بیکاری، خشکسالی، مهاجرت بی‌رویه، جمعیت جوان، تبعیض، بی سوادی، توزیع ناعادلانۀ ثروت و سیاست‌های اقتصادی کلان غیر اثربخش، عدم توازن در تولید ثروت … شکل می‌گیرند، اما برای جلوگیری از ایجاد آنها چه باید کرد؟ پاسخ این پرسش را از مدیر گروه پژوهشی معماری و منظر شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی پرسیدیم.

به گزارش عطنا به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی اولین نشست پیشگیری و پیش‌نگری از گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی به همت اداره کل راه و شهرسازی استان البرز با همکاری شرکت بازآفرینی شهری ایران، سازمان شهرداری ها، دهیاری های کشور و پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی چهارشنبه، 17 دی‌ماه به‌صورت برخط برگزار شد.

بررسی مسائل و عوامل موثر بر شکل‌گیری  اسکان‌های غیررسمی

در این نشست حمید رمضانی، عضو هیئت علمی و مدیر گروه پژوهشی معماری و منظر شهری پژوهشگاه در جایگاه دبیر و دکتر علی رضا ساوری، مشاور ارشد و رئیس دبیرخانه شورای عالی پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه در جایگاه ارائه دهنده به گفت‌وگو پرداختند.

در ابتدا، رمضانی در رابطه با کلیات و الزامات برگزاری این دورۀ آموزشی توضیحات لازم را ارائه داد که اسکان غیررسمی، یکی از پدیده های حاضر در جریان زندگی شهری است که به عنوان روی دیگر سکه‌یِ رشد شتابان شهرنشینی، نمود یافته، با آن عجین شده و در قالب، فقر شهری، بازتعریف می‌شود.

این پدیده دارای ابعاد پیچیدۀ چندگانه و گستردگی مکانی - زمانی است. پدیده‌ای که در دوره‌های مختلف و در طول گذار زمان، عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و رشد آن از یک‌سو و رویکردهای مواجهه با آن از سوی دیگر، متحول و متکثر شده است، اما همچنان در قالب یک ابرمساله شهری خودنمایی نموده و آثار و پیامدهای خود را بر شهر تحمیل می نماید.

از این رو در نظر داریم تا با برگزاری دوره‌های آموزشی با محوریت سکونتگاه‌های غیر رسمی مسائل و چالش‌های آن را مورد نقد و بررسی قراردهیم. این دوره‌ها با هدف ظرفیت سازی برای به اشتراک گذاشتن دانش تخصصی، اقدامات و تجارب موفق در ارتباط با برنامه‌های بازآفرینی شهری در محدوده های غیر رسمی(سکونتگاه‌های غیر رسمی) شکل گرفته است.

اولین دوره با محوریت پیش‌گیری و پیش‌نگری از گسترش سکونتگاه‌های غیر رسمی برگزار می شود که مهمترین ابعاد مورد نظر عبارتند از؛ مسئله شناسی سکونتگاه‌های غیر رسمی اهمیت و ضرورت توجه به پیش‌گیری و پیش‌نگری از گسترش سکونتگاه‌های غیر رسمی ارائه راهبردهای کلان و محلی، پیش‌گیری و پیش‌نگری، ارائه نمونه‌های اجرایی موفق.

راهبردهای پیشگیری از حاشیه‌نشینی

در ادامه ساوری، رئیس دبیرخانه شورای عالی پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه، به ارائه خود پرداخت که به بخشی از مباحث مطرح شده توسط ایشان می‌پردازیم.

«تعاریف مختلفی برای مفهوم حاشیه‌نشینی ارائه می‌شود و با توجه به تعابیر مختلف، حاشیه‌نشینی با عباراتی مانند بافت‌های ناکارآمد شهری یا سکونتگاه‌های غیررسمی نیز جایگزین گردیده است. حاشیه‌نشینی، پدیده‌ای چند وجهی، متکثر، متعدد و متنوع است که از علل و عوامل متعددی تشکیل شده است.

در قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، موضوع حاشیه‌نشینی یکی از مباحثی است که بیش‌ترین بخش را به خود اختصاص داده و به طور کامل مورد توجه قرار گرفته شده است. اما امروزه، با کمال تأسف شاهد عدم توجه یا دقت در اجرای قوانین و مقررات، به ویژه آن دسته از قوانین فاخر و مترقی هستیم که ناظر به بحث پیشگیری از حاشیه‌نشینی می‌باشند.

سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی؛ مشکل کلان کشور

سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه‌نشینی یکی از چهار آسیب کلان کشور هستند که نبایستی نگاه جرم‌گونه به آن داشت. بررسی و رسیدگی به علل و عوامل پدیدۀ حاشیه‌نشینی و جلوگیری از گسترش مناطق جدیدِ بافت‌های ناکارآمد شهری (سکونت گاه‌های غیررسمی) نیازمند سه سطح از اقدامات شامل سطح ملی، سطح استانی و شهرستانی در قالب 2 راهبرد عمده و اساسی به شرح زیر می‌باشد.

راهبرد اول؛ توانمند سازی سکونت گاه‌های غیررسمی فعلی و بافت‌های ناکارآمد از طریق پرداختن به علل دور یا ریشه‌ای این پدیده و با هدف ارتقاء و توانمندسازی مردم ساکن در این مناطق به وسیلۀ اجرای برنامه‌های مرتبط با زیرساخت‌های شهری، آب، برق، فاضلاب، بهداشت و درمان، مسائل فرهنگی اجتماعی، ارتقاء سطح سواد و ایجاد زیرساخت‌های آموزشی، حمل و نقل، پوشش‌های ایمنی و انتظامی، توزیع عادلانه ثروت، تولید ثروت، ایجاد اشتغال مولد و پایدار و...

راهبرد دوم؛ پیش‌بینی و پیشگیری از رشد و گسترش مناطق جدید بافت‌های ناکارآمد با تمرکز بر محدودسازی علل درآستانۀ شکل‌گیری پدیدۀ سکونت‌گاه‌های غیررسمی جدید، از طریق شناسایی دقیق علل یاد شده و تمرکز بر رفع موانع و نارسائی‌های موجود در این زمینه.

حل پدیدۀ حاشیه‌نشینی نیاز به یک وحدت و انسجام مدیریتی است

-پدیدۀ حاشیه‌نشینی، پدیده‌ای چندوجهی است.

- گسترش پدیدۀ حاشیه‌نشینی در کشور ایران رشد شتابانی دارد.

- به طور کلی علل و عوامل شکل گیری و گسترش حاشیه‌نشینی و بافت‌های ناکارآمد به دو دسته قابل تقسیم هستند؛

الف) علت یا علل دور؛ شکل‌گیری مناطق ناکارآمد و حاشیه‌نشینی، مانند فقر، بیکاری، خشکسالی، مهاجرت بی‌رویه، جمعیت جوان، تبعیض، بی‌سوادی، توزیع ناعادلانه ثروت و سیاست‌های اقتصادی کلان غیر اثربخش، عدم توازن در تولید ثروت … که معمولاً به گذشته‌ها بر می‌گردد و حل و فصل آن‌ها زمان‌بر می‌باشد.

ب) علل و عوامل نزدیک؛ تخریب و تصرف عدوانی املاک و زمین‌های دولتی، تغییر کاربری‌های غیرمجاز، تفکیک غیرقانونی اراضی (دولتی و غیردولتی)، وجود زمین‌ها و اراضی بلاتکلیف، وضعیت نامشخص مالکیت این قبیل زمین‌ها و اراضی، نبود کنترل و نظارت کافی، گسترش فساد اداری در برخی کارکنان، مشاورین املاک غیرقانونی، واسطه‌ها، دلالان و... .

- آمار و ارقام نشانگر نقش مؤثر کارگروه پیش‌بینی و پیشگیری از رشد و گسترش مناطق جدی سکونت گاه‌های غیر رسمی در کاهش جرائم و آسیب‌های حوزه حاشیه‌نشینی می‌باشد که این مهم میسر نبود مگر با همکاری و همدلی سایر دستگاه‌ها نهادها و ارگان‌های عضو کارگروه پیش‌بینی و پیشگیری از گسترش بافت‌های ناکارآمد در دو سطح ملی و استانی.

با توجه به مسائل بیان شده، به نظر می‌رسد برای حل پدیدۀ حاشیه‌نشینی نیاز به یک وحدت و انسجام مدیریتی در قالب ستاد مدیریت بازآفرینی وجود دارد. این اقدامات بایستی با تمرکز بر دو راهبرد 1) توانمندسازی سکونتگاه‌ها و به طور همزمان 2) پیشگیری از رشد و گسترش مناطق جدید حاشیه‌نشینی انجام گیرند.

در غیر اینصورت اجرای یک راهبرد به تنهایی نتیجه‌بخش نخواهد بود، بلکه بستر را برای رشد حاشیه‌نشینی فراهم خواهد کرد. همچنین در زمینۀ قوانین و مقررات، نیاز به یک تازه‌سازی و به روزآوری و اصلاح وجود دارد.