دیوان حافظ نمونه‌ای بی‌بدیل در تکنیک و بلاغت

• زهرا آویژگان

در نشست بین‌المللی بزرگداشت حافظ از جایگاه ویژۀ حافظ و دیوان حافظ در سراسر جهان و اهمیت آن در فرهنگ و ادبیات کشورهای خاورمیانه صحبت شد؛ دکتر یعقوب شفق، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کریک قلعه ترکیه دربارۀ این موضوع گفت: «دیوان حافظ نه تنها برای آموختن زبان فارسی بلکه از لحاظ تکنیک و بلاغت نیز به عنوان نمونه‌ای بی‌بدیل محسوب می‌شود».

به گزارش عطنا، مراسم بزرگداشت حافظ، با حضور استادان زبان و ادبیات فارسی 5 کشور خاورمیانه به همت دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، پژوهشکدۀ فرهنگ‌پژوهی، دفتر همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه علامه‌طباطبایی با همکاری مؤسسۀ فرهنگی اکو بیستم مهرماه به صورت آنلاین برگزارشد.

این نشست با حضور دکتر نعمت‌الله ایران­زاده، رئیس دانشکده ادبیات فارسی و زبان­های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر ماندانا تیشه‌یار، مدیر مرکز همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه علامه‌طباطبائی، دکتر رز فضلی، عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ فرهنگ‌پژوهی دانشگاه علامه‌طباطبائی و دیگر علاقمندان برگزار شد.

در نشست بین‌المللی بزرگداشت حافظ دکتر سرور بختی، رئیس مؤسسۀ فرهنگی اکو از تاجیکستان، دکتر محمدناصر ره­یاب، رئیس دانشگاه غالب هرات از افغانستان، دکتر نعیمه شکر، استاد ادبیات و علوم انسانی دانشگاه زحله از لبنان، دکتر یعقوب شفق، استاد زبان فارسی دانشگاه کریک قلعه از ترکیه و دکتر قرانبکوف، استاد دانشگاه خاورشناسی از ازبکستان، دکتر حسن حسن‌زاده، مدیرگروه دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های انگلیسی دانشگاه علامه‌طباطبائی و دکتر عباسعلی وفایی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی به بیان دیدگاه‌های خود دربارۀ حافظ پرداختند.

دیوان حافظ، نگهبان کودکان سرزمین رودکی بوده است

در ابتدای این نشست دکتر سرور بختی، رئیس موسسه فرهنگی اکو در تهران، دربارۀ اهمیت دیوان حافظ در زندگی مردم صحبت کرد و گفت: «حافظ­ بی‌­شک فرمانروای اصلی غزل است و غزل او مانند باران بهار که گرد و غبار را می‌­شوید، غم و اندوه را از سینه می­‌رباید و شور و شعف و زندگی­‌دوستی را در انسان­‌ها زنده می‌کند».

­وی افزود: «حافظ تنها شاعر پارسی­گو است که مردم به اشعار او تفأل می‌­زنند تا گرهی از کارشان باز شود و روزشان پر از سبزی و طراوت باشد؛ شاید عجیب باشد و کمتر کسی بداند که در سرزمین رودکی در زیر سر نوزاد دیوان حافظ را می‌گذارند، با این نیت که او را از بلایا دور نگه دارند».

سده‌ها تفأل به دیوان حافظ

دکتر محمدناصر ره­یاب،­ رئیس دانشگاه غالب هرات و استاد دانشگاه افغانستان، دربارۀ نقش دیوان حافظ در زندگی مردم گفت: «هنوز مادران دربارۀ باز و  بسته بودن بخت دختران و پسران خود از حافظ سؤال می‌­کنند و هنوز طالع آینده و روز و روزگار خود را از حافظ می‌­پرسند. حافظ شاعری است که در اوج نا امیدی، امید را نوید می‌دهد، در ژرفای غم انسان، شادی پیشنهاد می‌­دهد و هرگز این را فراموش نمی­‌کند که شعر باید چیزی را با خواننده در میان بگذارد».

حافظ منتقد و درمانگر مسائل اجتماعی بوده است

دکتر حسن حسن‌زاده، مدیر گروه دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های انگلیسی دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر آثار حافظ به بررسی آثار حافظ از منظر اجتماعی پرداخت و گفت: «باید بدانیم که این کتاب ارزشمند و این شاعر بزرگوار به زیبایی به مسائل اجتماعی پرداخته و به زیبایی بخش‌های مهمی از جهان اجتماعی را به تصویر کشیده است. حافظ همچون یک منتقد اجتماعی و یک عالم علوم سیاسی روزگار خودش را در درجۀ اول تبیین کرده و در درجۀ دوم انتقادی برخورد کرده و راهکارهایی هم نشان داده است».

وی با بیان اینکه همۀ اینها به زبان تخیل­‌آمیز شعر است گفت: «برای بیرون کشیدن نگاه اجتماعی حافظ باید با روش سرایش او آشنا شد».

این پژوهشگر آثار حافظ، دربارۀ دیدگاه سیاسی او اظهار کرد: «حافظ در روزگار پرتنشی می‌­زیسته؛ در زمانی که حاکمان با ابزار قرار دادن دین، قدرت را تصاحب کرده بودند و از دین سوء استفاده می‌کردند تا بتوانند پایه‌های قدرتشان را محکم کنند؛ به قول فردوسی: «زیان کسان از پی سود خویش/ بجویند و دین اندر آرند پیش».

حسن‌­زاده در ادامه افزود: «خاندان آل‌مظفر، دین را وسیله‌­ای برای رسیدن به خواسته­‌های خودشان قرار داده بودند به همین علت همانطور که در ابیات زیر می‌بینیم، از زبان گزنده و شمشیر برندۀ شعر حافظ در امان نبودند».

برسر آنم که گر زدست برآید/ دست به کاری زنم که  غصه سر آید

صحبت حکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جوی بو که برآید

دانی که چنگ و عود چه تقریر می‌کنند/ پنهان خورید باده که تعزیر می‌کنند

حسن­‌زاده سخنان خویش را با خواندن بیت «گویند رمز عشق مگویید و مشنوید/ مشکل حکایتی است، که تقریر می‌کنند» سخنان خود را به پایان رساند و گفت: «فشار و خفقان تا چه اندازه که حتی از عشق هم نمی‌توانیم سخن بگوییم».

منظور از «مِی دو ساله» در دیوان حافظ، «قرآن‌کریم» است

دکتر محمدناصر ره­یاب، رئیس دانشگاه غالب هرات از افغانستان دربارۀ سبک نمادین اشعار حافظ گفت: «ما می‌توانیم برخلاف پیچیدگی­‌های اشعار حافظ، به دلیل سبک سمبلیک و نمادینش آن را به سادگی بیان کنیم. مثلاً در بیت «می دوساله و محبوب چهارده‌ساله/ همین بس است مرا صحبت صغیر وکبیر» منظور از می دوساله قرآن‌کریم است، چون قرآن‌کریم دو بار نازل شده است؛ یک‌بار در آسمان چهارم و یک‌بار هم بر پیامبر اکرم(ص)، همچنین مراد از محبوب چهارده­‌ساله پیامبر(ص) است؛ 4 در 10 می‌­شود    40 و پیامبر در چهل­‌سالگی به بعثت رسیدند».

حافظ از تمام ظرفیت زبان پارسی استفاده کرده است

دکتر عباسعلی وفایی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، به تفسیر اشعار حافظ از منظر ادبی پرداخت و گفت: «صفت عام صفتی است که برای هر شیئی و موجودی به کار می‌رود و هیچ زیبایی هنری و بیانی ندارد. شاعران برای معنازایی در شعر ناگزیر به آفرینش صفات خاص هستند، مثلاً در مصرع‌های زیر، عبارت‌های «سرو روان»، «بادۀ مست» و «زلف گره‌گیر» را حافظ آفریده است:

بی تو ای سرو روان با گل و گلشن چه کنم

اگر از خمر بهشت است و گر بادۀ مست

خنده جام می و زلف گره‌گیر نگار

وی توضیح داد: «اگر صفت‌های «گره‌­گیر» و «باده­ مست» را در فرهنگ لغت بررسی کنیم به نتیجه نخواهیم رسید، زیرا این صفات را شاعر آفریده و حافظ برای ساختن این صفت­‌های خاص از تکنیک جان‌بخشی به اشیا استفاده کرده است».

این استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه زبان فارسی ظرفیت نامحدودی دارد گفت: «حافظ شیرازی با نگاه عمیق، حکیمانه و عالمانۀ خود از همۀ ظرفیت زبان فارسی استفاده کرده است».

دکتر نعیمه شکر، استاد دانشگاه ادبیات و علوم انسانی زحله لبنان از منظر دینی به بررسی اشعار حافظ پرداخت و گفت: «حافظ، با به کارگیری آیات قرآن در اشعار خود، امید، آرامش و دوستداری زندگی را نوید می­‌دهد».

رندی حافظ نه گناهی‌ست صعب

دکتر یعقوب شفق، استاد زبان فارسی دانشگاه کریک قلعه ترکیه با بیان اینکه دیوان حافظ در قرن بیست به زبان ترکی ترجمه شده است، گفت: «حافظ نه تنها بزرگترین شاعر مشرق زمین بلکه از شاعران بزرگ جهان نیز است». وی با بیان اینکه  شهرت حافظ در خارج از خاورمیانه به هندوستان و کشورهای اروپایی نیز رسیده است، گفت: «دیوان حافظ نه‌تنها برای آموختن زبان فارسی بلکه از لحاظ تکنیک و بلاغت نیز نمونه‌ای بی‌بدیل است.»

در ادامه دکتر شفق دربارۀ احترام و ارادت شاعران ترک به حافظ گفت: «شاعران ترک به نیکی و احترام از حافظ یاد می‌کنند و در ابیات خود او را شرح می‌دهند. مثلاً ضیا پاشا در مقدمۀ اشعار خود می‌گوید حافظ شاعری بلبل‌سخن است و زبانی الهی دارد».

وی در ادامه اظهارکرد: «هیچکس نمی­‌تواند شیوۀ ماهرانه و طرز رندانۀ حافظ را در شعرسرایی تقلید کند».

«حافظ» به مثابۀ «وجدان جمعی» است

دکتر قرانبکوف، استاد دانشگاه خاورشناسی ازبکستان، دربارۀ جنبۀ اخلاقی اشعار حافظ گفت: «شاعران با هم تفاوت دارند، یکی ثناگوی سلطان­‌ها و پادشاهان و دیگری داستان‌سرای احکام دین و دینداران است ولی شاعر حقیقی، وجدان ملت است. او با عدالت، امور بشری را قضاوت می‌­کند و هر چه وجدانش امر می­‌کند به زبان می­‌آورد».

وی با اشاره به بیت «حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی/ دام تزویر مکن چون دگران قرآن را» گفت: «حافظ با کسانی که با حکم خدا پیش می‌­روند کاری ندارد و آنها را قابل احترام می­‌داند، انتقاد و اعتراض او به کسانی است که جوفروشِ گندم‌نما هستند».

مباش در پی آزار و هر چه خواهی کن

دکتر سرور بختی، رئیس مؤسسۀ فرهنگی اکو از تاجیکستان، با اشاره به بیت «آسایش دو گیتی تفسیر این دوحرف است/ بادوستان مروت ،بادشمنان مدارا» از منظر مردم‌­داری به تفسیر اشعار حافظ پرداخت و گفت: «چکامه‌های حافظ بر ما می­‌آموزد که با دوستان مروت کنیم، با دشمنان مدارا، در هیچ موردی کسی را قضاوت نکنیم و داوری‌ها را بر کیش داور اندازیم؛ پیام جاودانۀ شعر حافظ همین است: «با خود و خدا باش و آزار بر کسی مرسان».