اسناد منتشر شده در روزنامه‌نگاری تحقیقی باید نتیجۀ کار و تلاش خود روزنامه‌نگار باشد

دکتر محمدمهدی فرقانی، رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه  علامه طباطبائی در برنامه دوران شبکه مستند حاضر شد و درباره افشاگری رسانه ای در جهان و ارتباط آن با روزنامه نگاری تحقیقی به بحث و گفت‌وگو پرداخت.

به گزارش عطنا، در هر قسمت از برنامه دوران، مستند خارجی چالش برانگیز دوران اخیر پخش و سپس با حضور کارشناس نقد می شود.

فرقانی درباره تطبیق افشاگری های رسانه ای با اصول روزنامه نگاری تحقیقی گفت: من ترجیح می دهم که درباره روزنامه نگاری تحقیقی از لفظ افشاگری استفاده نکنم چرا که بار منفی و مقاومتی ناگفته و بالقوه ایجاد می کند. به جای آن از شفاف سازی استفاده کنیم. در شفاف سازی، خِیر عمومی وجود دارد و لازمۀ پیشبرد زندگی سالم و مترقی است.

وی ادامه داد: برای اینکه بفهمیم چه اطلاعاتی محرمانه تلقی می شوند اصل این است تکلیف اسناد محرمانه را باید قانون تعیین کند و اشخاص نمی توانند به سلیقه خودشان مُهر محرمانه بر اسناد بزنند. اصل بر گشودگی، شفافیت و انتشار است. مگر جایی که به موجب قانون انتشار اسناد ممنوع و به امنیت ملی خدشه وارد کند. البته امنیت ملی باید مورد وفاق جمعی و پذیرش همگانی باشد.

این استاد برجسته روزنامه نگاری تاکید کرد: در روزنامه نگاری تحقیقی دو اصل اساسی باید رعایت شود. قانون و اخلاق. قانون باید رعایت شود چون قرارداد اجتماعی است و نظم و منافع عمومی را حفظ می کند. نقض قانون فساد آفرین است. باید توجه کرد همه جا قانون خوب و بد داریم. قانونی که مردم با آن موافق یا مخالف هستند و روزنامه نگار با این دو راهی مواجه است که آیا قانون را رعایت کند یا منافع عمومی را در نظر گیرد. روزنامه نگار می تواند با بصیرت، خبره‌گی و مهارت بفهمد بین قانون و خیر عمومی تناقض وجود دارد و رعایت قانون را برای نفع عمومی نادیده بگیرد که عواقبش را هم بپذیرد.

رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی اذعان کرد: اصل دیگر اخلاق است. تحت هیچ قانونی حق نداریم اخلاق چه فردی، اجتماعی و حرفه ای را نقض کنیم. بر این اساس نباید افشاگری روزنامه نگارانه تحت سوءاستفاده گروهی و جنایی قرار بگیرد. هدف رعایت منافع عمومی است و اگر منافع عمومی برای منافع فردی و جنایی مصادره شود، عملاً اصول و معیار روزنامه نگاری را رعایت نکرده‌ایم.

وی درباره اصل اخلاقی روزنامه نگاری تحقیقی اظهار کرد: روزنامه نگار قبل انکه فساد به مرحله بحرانی برسد هشدار و آگاهی می دهد. بنا بر اصل اخلاق، روزنامه نگار نباید افشاگری را برای صاحبان قدرت انجام دهد. اما در این افشاگری ممکن است گروهی خشنود شوند و گروهی ناراضی و این تبعات طبیعی روزنامه نگاری تحقیقی است.

فرقانی درباره افشاگری های ویکی لیکس و وجه تشابه آن با روزنامه نگاری تحقیقی گفت: در تعریف کلاسیک روزنامه نگاری تحقیقی گفته می شود اطلاعات منتشر شده باید نتیجه کار و کشف شخصی روزنامه نگار باشد. در واقع فرایند فراوری و پردازش اطلاعات وجود داشته باشد که شامل مصاحبه های کلیدی، اسناد و پرونده ها، مشاهده میدانی است. در مورد اسناد پاناما و ویکی لیکس این فرایند وجود نداشت. پس به لحاظ فرایندی مصداق روزنامه نگاری تحقیقی نیست. اما به لحاظ نتیجه و تاثیر اجتماعی شبیه روزنامه نگاری تحقیقی بوده و همان نتایج را داراست.

وی در ادامه گفت: امروزه با توجه به دستاوردهای فناوری های اطلاعاتی امکان استفاده از اینترنت، شبکه های اجتماعی و بانک های اطلاعاتی جهانی، تحولی در روزنامه نگاری تحقیقی و سنت های آن اتفاق افتاد که به تدریج خودش را نشان می دهد. شاید بتوان گفت آنچه برای اسناد پاناما اتفاق افتاد در افق آینده روزنامه نگاری یک وجه از روزنامه نگاری تحقیقی تلقی کرد. در انتشار اسناد پاناما، افشاگری بیشتر مفهموم پیدا می کند تا شفافیت سازی؛ چرا که شخصی بوده که به اعتبار شغلی به اسناد محرمانه دسترسی داشته و آن را منتشر و افشا کرده است.

این استاد دانشکده علوم ارتباطات در پایان گفت: روزنامه نگاری تحقیقی به دنبال پرده برداشتن از دالان های تاریک قدرت، فرارهای مالیاتی، مکاتبات محرمانه و اسناد است که نتایج آن برای بشر مفید بوده و امکان تکرار این پنهان کاری ها را گم کرده و یا پیچیده تر می کند که به تبع آن روش های کشف آن هم پیچیده تر می شود‌.