تجربه اقتصاد ملی در دوران دفاع مقدس استثثنایی و منحصر به فرد است

اولین جلسه از سلسله «نشست‌های اقتصاد ایران در دوران دفاع مقدس» با حضور فرشاد مؤمنی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه در مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد، برگزار شد.

به گزارش عطنا، به نقل از ایرنا، ، در این جلسه فرشاد مؤمنی، مدیر موسسه مطالعات دین و اقتصاد و استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی به تشریح وضعیت اقتصادی ایران در زمان جنگ پرداخت.

مؤمنی در ابتدا با انتقاد از نادیده گرفتن تجربه موفق اداره اقتصادی در دوران جنگ گفت: یکی از اهداف این سلسله نشست‌‌ها این است که خود را در معرض تجربیات نسل‌های گذشته قرار بدهیم چراکه معتقدیم واقعیت این است تجربه اقتصاد ملی در دوران دفاع مقدس استثنایی و منحصربه‌فرد است و همچنان می‌تواند منشأ الهام‌بخش و راهنمای خوبی برای نظام‌های آموزشی و پژوهشی و اجرایی و اداری کشور باشد.

وی افزود: با کمال تأسف به دلایل و علل گوناگون تلاش‌های مناسبی برای بهره‌گیری از تجربیات اداره اقتصادی در دوران دفاع مقدس صورت نگرفته است.
قوه یادگیری جمعی ما ایرانیان به‌شدت ضعیف است و این نشست‌ها تلاشی در جهت رفع این ایراد و بازخوانی تجربیات موفق آن دوران است.

از نقدهای غیر سازنده هم استقبال می‌کنیم

مدیر مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد در ادامه بابیان اینکه بنای ما بر این است که از همه نقدها حتی نقدهای غیر سازنده هم استقبال کنیم چراکه آن را راهگشا و مجالی برای طرح‌های بحث‌های جدید می‌دانیم، افزود: یکی از اقدامات نادرست و به معنای واقعی کلمه، ظالمانه، که توسط برخی صورت می‌گیرد این است که در مواقعی که بحث طرح تجربیات دفاع مقدس مطرح می‌شود به‌جای توجه به اندیشه‌ و اراده‌های پاک و مخلصانه در آن زمان دفاع مقدس، مطرح می‌کنند که شما با بازخوانی دفاع مقدس به دنبال برگرداندن اقتصاد ایران به دوران کوپنی هستید.

وی ادامه داد: درحالی‌که طرح کوپن که هیچ‌کس به‌اندازه استاد فقید (مصطفی) عالی‌نسب در طراحی و اجرای آن نقش نداشته، منشأ یک دستاورد افتخارآمیز برای نظام بوده که شبیه به آن افتخار در هیچ ساحتی اتفاق نیفتاده است.

وی ادامه داد: این طرح بر اساس مبانی، منطق و تجربه‌ای ارزشمند پشت سر خود، توانست موفق عمل کند و از تولیدکنندگان در آن شرایط کشور مقابل فشارهای سوداگرانه حمایت کند و بقای تولید کشور، مرهون همین سیاست است. همین سیاست باعث شد که در یکی از جنگ‌های طولانی تاریخ کشورمان مرگ‌ومیر ناشی از قحطی و گرسنگی و اپیدمی نداشته باشیم. کسانی که این امر را تخریب می‌کنند به تجربیات آمریکا در سهمیه‌بندی کالاها در دوران جنگ جهانی دوم توجه کنند و در حالی آمریکا دست به این اقدام زد که از مناطق جنگی به‌شدت دور بود.

بازخوانی دفاع مقدس جنگ‌طلبی نیست

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه بابیان اینکه منظور از بازخوانی دفاع مقدس، جنگ‌طلبی نیست و دلمان برای جنگ تنگ نشده، گفت: در دفاع مقدس شروع‌کننده جنگ نبودیم بلکه تنها دفاع کردیم که حق مشروع هر ملتی است پس ما به دنبال جنگ‌طلبی نبوده‌ایم.

از طرف دیگر هدف از طرح این مباحث فهم چگونگی نظم‌بخشی به اقتصاد ملی در عرصه حیاتی جنگ است چراکه اگر خوب نفهمیم بهترین فرصت‌ها را به بزرگ‌ترین تهدیدها تبدیل خواهیم کرد، اتفاقی که الآن با آن دست‌به‌گریبان هستیم.

مؤمنی سؤال اصلی که این جلسات به دنبال پاسخگویی به آن است را این‌چنین طرح کرد: درحالی‌که در دوره جنگ مشکلات کشور بیش از ده برابر الآن بود و امکانات ارزی کشور یک‌چهارم وضعیت فعلی موجود بود چرا هیچ‌کدام از این بحران‌های فعلی را در حوزه اقتصاد کشور مشاهده نکردیم؟

مؤمنی در ادامه اظهارات خود افزود: می‌خواهم نشان بدهم وقتی در دوره پس از جنگ و در شرایط صلح، آن دقت‌های نهادی و اندیشه‌ای زمان جنگ کنار گذاشته شد و این توهم در دولت پیش آمد که در یک ساخت توسعه‌نیافته رانتی به نیروهای اقتصادی فعال در بازار باید آزادی کامل بدهیم، چه اتفاقی رخ داد.

الگوی مصرف در دوران جنگ

وی ادامه داد: یک عده‌ای بعد از جنگ این ایده را مطرح کردند که دولت با سیستم کوپنی الگوی مصرف مردم را به هم زد؛ یعنی برای همه خانوار‌ها اعم از روستایی‌، عشایری و شهری برنج، روغن و ... مقرر کرد که باعث شد الگوی مصرف به هم خورد؛ یعنی همان چیزی را به مردم مرزنشین می‌داد که به مردم تهران می‌داد درحالی‌که هر کس با الفبای اقتصاد آشنا باشد می‌داند وقتی شما در الگوی مصرف سرمایه‌گذاری می‌کنید خانوار‌ها و دولت را از هزینه‌های سنگین درمانی معاف می‌کنید.

از منظر اسلامی هم که نظام جمهوری اسلامی با ایده‌های اسلامی شکل‌گرفته است آن روستایی مرز‌نشین همان مقدار از دلارهای نفتی سهم دارد که یک شهروند تهرانی باید از آن برخوردار باشد. از طرف دیگر منتقدین دقت نمی‌کنند که دولت این سیاست را به نحوی اجرا کرد که سوء کار کردی در اداره کشور به وجود نیامد و از طرف دیگر از تغییر الگوی مصرف مردم به سمت کالاهای تجملی هم جلوگیری کرد و به نظر من این سیاست به‌درستی اجرا شد.

مؤمنی با اشاره به سیاست‌های بعد از جنگ گفت: ‌وقتی رویکرد زمان جنگ کنار گذاشته شد و رویکرد شوک‌درمانی و آزادسازی در دستور کار قرار گرفت باید ببینیم در بازار پول و نحوه تخصیص منابع ارزی چه اتفاقاتی افتاد چراکه دقیقاً اقتصاد کشور در حال حاضر هم از همین ناحیه تهدید می‌‌شود.

ارسال نامه دوم اقتصاددان‌ها

وی ادامه داد: نامه دوم اقتصاد‌دان‌ها در مورد بحران ارز و منشأ آن و 10 راهکار عملیاتی و اجرایی مشخص برای برون‌رفت از این بحران در هفته آتی منتشر خواهد شد، ما معتقد هستیم ایران الآن چوب 10 سال تعدیل اقتصادی بعد از جنگ را می‌خورد.

وی در مورد ریشه شکل‌گیری بیماری در اقتصاد ایران گفت: بنیاد اصلی حرکت به سمت بازی با قیمت ارز این بود که دولت این توهم را داشت که انحصار عرضه نسبی ارز را در دست دارند و هرچقدر گران‌تر بفروشد منابع مالی بیشتری خواهد داشت تا مثلاً اهداف خود را پیگیری کند درنتیجه این توهم، آن چیزی که اتفاق افتاده این است که بی‌سابقه‌ترین و هولناک‌ترین اثر بازی شوک‌درمانی در 10 سال بعد از جنگ عیان شد؛ که من این اثر را بر اساس تأثیر آن بر دولت، خانوارها و مالیه دولت کشور بر اساس گزارش‌های رسمی مثال‌هایی خواهم زد.

مؤمنی در ادامه به طرح مثال‌های خود بعد از کنار گذاشتن سیاست‌های اقتصادی دوران جنگ پرداخت: ‌بعد از تجربه آزادسازی اقتصادی و آزاد‌سازی واردات بعد از جنگ‌ در فاصله سال‌های 69 تا 73 واردات کالاهای لوکس 53 برابر افزایش پیدا کرد.

وی ادامه داد: در جلد دوم از پیوست شماره دو از لایحه برنامه دوم و سوم در صفحات 40 یک تا 43 به تصریح می‌گوید: بساطی که از طریق دست‌کاری نرخ ارز، آزاد‌سازی و تعدیل نیروی انسانی درست شد کشور را در معرض بحران سرمایه‌گذاری صنعتی قرار داد. الآن هم مسئولان کشور نمی‌خواهد این نکته را بفهمند یا تجاهل می‌کنند. نمی‌دانند که وقتی اوضاع را بی‌ثبات می‌کنند هولناک‌ترین ضربه‌ها به تولید‌کنندگان می‌خورد. درحالی‌که کیفیت و بالندگی مردم تابع بنیه تولید ملی است.

وی افزود: برنامه‌های اول و دوم توسعه می‌گوید که براثر این شیوه اداره اقتصاد ملی در برنامه دوم ‌رشد منفی 9.5 درصد در سرمایه‌گذاری صنعتی را تجربه کردیم. در پنج سال اخیر هم این وضعیت وجود داشته است و تولیدکنندگان تحت شدیدترین فشارها قرارگرفته‌اند.

وی ادامه داد: در بخش کشاورزی به گزارش سال 1375 وزارت جهاد سازندگی استناد می‌کنم که گفته است شوک‌درمانی نرخ ارز، کشاورزی ایران را با بحران مکانیزاسیون روبرو و کشاورزان را دچار پس‌افتادگی کرد که وادار شدند به روش‌های سنتی کشاورزی بازگشته و از دستگاه‌های مدرن کشاورزی محروم شوند.

سرمایه اجتماعی در دوران دفاع مقدس بالا بود

وی بابیان این جمله که سرمایه اجتماعی و فداکاری مردم در دوران دفاع مقدس بالا بود و عده‌ای این‌ مسئله را به‌گونه‌ای مطرح می‌کنند که انگار تابعی از رفتار مسئولان نبود گفت: در صفحه 302 کتاب اقتصاد ایران در دوران تعدیل ساختاری جدولی از بانک مرکزی آوردم که در آن تحولات الگوی مصرف مردم درزمینهٔ مصرف‌های حیاتی مورد مقایسه قرار گرفته است و نشان داده می‌شود که ما به ازای صداقت مسئولان مردم هم از خود فداکاری نشان دادند.

وی افزود: گزارش اقتصادی سال 1373 سازمان برنامه و بودجه می‌گوید درحالی‌که شاخص نرخ تورم در سال 1372 حدود 22.5 بوده است شاخص هزینه‌های مصرفی در همان سال بالغ‌بر 70 رشد داشته است یعنی این توهم هولناک برای دولت سیاست‌های تورم زا نفع دارد. متأسفانه آمار‌ها نشان می‌دهد در این سال‌ها بخش بزرگی از درآمد دولت به خاطر فروش ارز با نرخ شناور بوده است.

نسبت پول به نقدینگی در دوران جنگ

وی در مورد مسئله نقدینگی هم گفت: در مورد حجم نقدینگی که اخیراً مطرح‌شده است اگر واقعاً در مملکت ما اندیشه توسعه جایگاهی داشت ما باید به کیفیت نقدینگی توجه می‌کردیم نه‌فقط کمیت آن.

مؤمنی اظهار کرد: در کل سال‌های جنگ به‌طور متوسط 52 درصد از حجم نقدینگی بارش روی اقتصاد ملی صفر بوده است. الآن گزارش‌های رسمی اعلام می‌کنند حدود 200 هزار میلیا‌رد تومان فقط سود پول در این اقتصاد پرداخت شده است. نسبت پول به نقدینگی که در کل دوره جنگ (‌شاخصی که نشان می‌دهد اقتصاد چقدر رونق داشته است) بین 40.5 درصد تا 54 درصد در نوسان بوده است و به بازیگران پیام داده بود که اگر می‌خواهید برخوردار شوید باید به سمت تولید برید. این نسبت در پایان خرداد 1397 به 13‌ درصد رسیده است. این سطح از رکود و بی‌رغبتی به کار و تلاش در تاریخ اقتصادی بعد از انقلاب بی‌سابقه است.

سهم 46 درصدی نسبت سپرده‌های مدت‌دار

این استاد دانشگاه گفت: سهم سپرده‌های مدت‌دار که ازنظر من شاخصی برای نشان دادن ساختار انگیزشی که می‌گوید کار نکن و ریسک‌نپذیر و برخوردار شو، این نسبت به‌طور متوسط در سال‌های دفاع مقدس 46 درصد بوده است، در دوران جدید از سال 1392 تا امروز این نسبت همواره بالای 80 بوده و در خرداد 97 این نسبت به 87 درصد رسیده است یعنی بساطی درست کرده‌اند که تولیدکنندگان خوش‌سابقه و قدیمی هم تولید را تعطیل و پولشان را در بانگ گذاشته‌اند و سود می‌گیرند.

مؤمنی در پایان صحبت‌های خود با اشاره به تلاش صدام برای زمین زدن قسمت‌های تولیدی اقتصاد ایران گفت: سال 1365 ما با اولین شوک معکوس نفتی روبرو و در یک ابعاد بی‌سابقه‌ای با سقوط قیمت نفت در اوج جنگ روبرو بودیم به اعتبار اهتمام خارق‌العاده‌ای که به بخش‌های تولیدی و مولد می‌دادیم صدام به این جمع‌بندی رسید تا زمانی که بخش تولیدی ایران سرپاست محال است زیر بار زور‌گویی‌های او برویم.

وی افزود: از 1365 هم‌زمان با سقوط نفت که ضربه کاری به تولید بود، راهبرد صدام از ضربه زدن به تأسیسات استراتژیک معطوف به بمباران ظرفیت‌های تولیدی کشور شد. ضربه‌ای که به ظرفیت‌های تولیدی بعد از سال 1365 خورد بیش از کل ضربه‌ای بود که از زمان شروع جنگ تا این تاریخ خورده بود. در این شرایط اقتصاد ملی ایران بدون بحران اداره شد که امری شبیه به معجزه بود.