برای کندن پوست پرتقال به قمه نیاز نیست!

استاد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با هشدار به سیاست‌گذاران فضای مجازی معتقد است استفاده از فیلترشکن‌ها امنیت ملی کشور را به خطر می‌اندازد؛ به این معنا که با استفاده از VPNها در یک سیستم تمام اطلاعات روی آن سیستم قابل دسترس می‌شود. وی تصریح می‌کند باید راهی غیر از فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی محبوب نظیر تلگرام پیدا کرد که هزینه‌ای برای امنیت ملی در درازمدت نداشته باشد.

صابر نصیب‌علی-عطنا؛ زمزمه‌های فیلتر سایت‌های اینترنتی در ایران از سال 1380 آغاز شد و در سال 1381 با تصویب قانون فیلترینگ 111 هزار سایت مشمول این قانون شدند. با این حال، مسئله فیلترینگ در ایران با فیلتر فیس‌بوک و شبکه‌های اجتماعی وارد فاز جدیدی شد. عده‌ای از کاربران حق طبیعی خود می‌دانستند که در این شبکه‌ها حضور داشته باشند، اما در بر همان پاشنه مصوب چرخید. حالا این موضوع با فیلتر شبکه پیام‌رسان تلگرام با بیش از چهل میلیون کاربر ایرانی، دوباره به بحث داغ در سپهر اجتماعی و سیاسی ایران شده است.

حمیدرضا رحمانی‌زاده دهکردی، عضو هئیت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با اینکه استاد علوم سیاسی است اما مطالعاتی در حوزه فناوری دارد و با فضای وب به خوبی آشناست. او در دانشکده علوم ارتباطات واحد درسی کاربرد رایانه تدریس می‌کند و چندین بار کارگاه جست‌وجوی پیشرفته در اینترنت برگزار کرده است.

رحمانی‌زاده دهکردی معتقد است استفاده از فیلترشکن‌ها امنیت ملی کشور را به خطر می‌اندازد؛ به این معنا که با استفاده از VPNها در یک سیستم تمام اطلاعات روی آن سیستم قابل دسترس می‌شود، در حالی که کنار پادگان‌ها و مراکز نظامی عکاسی و فیلم‌برداری به خاطر اینکه اطلاعات حساس و امنیتی یک کشور در دسترس دیگران قرار نگیرد، ممنوع است اما با استفاده از فیلترشکن‌ها عملا از دیگران دعوت کردیم بیایند و به تمام اطلاعات ریز و درشت و محرمانه ما دسترسی پیدا کنند. این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم.

* به مسئله فیلترینگ در ایران می‌توان از ابعاد مختلفی چون جامعه‌شناختی، روانی، اقتصادی، فنی و تکنولوژیکی، حقوقی و امنیتی پرداخت، همچنین می‌توان از درست یا غلط بودن این سیاست سخن گفت و عواقب و پیامدهای فیلتر کردن سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی را بررسی کرد. برای ورود بفرمایید انتقاد شما از چه زاویه‌ای است؟

مایلم درباره هزینه‌های فیلترشکن‌ها صحبت کنم، اینکه چه سوءاستفاده‌هایی صورت می‌گیرد، نمی‌خواهم به اینکه چه کسی فیلتر کرده و یا اینکه این سیاست صحیح است یا نه، بپردازم. بحث من درباره فیلتر کردن و خطرات و پیامدهای استفاده از فیلترشکن است. زمانی که دسترسی افراد به چند سایت و یا شبکه ‌اجتماعی و یا هر چیز دیگری را می‌بندیم و افراد مجبور می‌شوند برای دسترسی به شبکه اجتماعی مجازی از فیلترشکن استفاده کنند، اینها صرفاً یک فیلترشکن معمولی برای رسیدن به اطلاعات یا شبکه اجتماعی نیست، بلکه هزار نکته باریک‌تر از مو در اینجا هست، چون شما از راهی که دولت‌ها آن را ممنوع کردند وارد فضای وب می‌شوید این راه VPN است که مخفف virtual private network است که معلوم نیست سرور آن کجا قرار دارد.

وقتی می‌بینم یکی از نزدیکانم مثل فزرندم نمی‌تواند به طور خاص وارد شبکه اجتماعی مثل تلگرام شود و فیلترشکن‌های عادی جواب نمی‌دهند و به فیلترشکن‌های مثل تور روی می‌آورند خیلی خیلی دچار وحشت می‌شوم.

در واقع شما با اراده خودتان افراد را تشویق می‌کنید به احوالات شما سرک بکشند. ممکن است بگویید چیز خاصی روی سیستم و یا موبایلم ندارم، اما خیلی اوقات برخی افراد مطالبی که شاید با امنیت کشور باشد روی سیستم خود داشته باشند و این به راحتی قابل دریافت است.

*درباره خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها برای امنیت ملی و همچنین حریم خصوصی افراد بحث را کمی بیشتر توضیح می‌دهید.

نکته خیلی مهم‌تر این است که زمانی که فیلترشکن‌ها نیز فیلتر می‌شوند، مصائب دیگری پیش می‌آید؛ یعنی افراد گاهی اوقات مجبور می‌شوند از وسیله نامتعارفی مثل تور(Tor) استفاده کنند، تور فیلترشکنی است که می‌تواند فیلترشکن‌های دیگر را دور بزند و پل‌های خاصی ایجاد می‌کند.

به طور خاص تور نرم‌افزاری است که اجازه می‌دهد اطلاعات را کدبندی کنید و زمانی که اطلاعات کدبندی شد آن زمان دیگر در دسترس کسی نیست. این اطلاعات یعنی برخی از پروتوکل‌ها مثل سکیور ساکت‌لیر(HTTPS) استفاده می‌کنند که SSL است و خیلی از گروه‌های تروریستی، گروه‌های قاچاق موادمخدر و اسلحه از این نرم‌افزار استفاده می‌کند،

دیپ وب(Deep Web) یا بخش ناپنهان وب که بخشی از آن را به عنوان دارک ‌وب (وب تاریک،Dark Web) می‌شناسیم. دراک ‌وب یعنی آن وب‌هایی که با هویت‌های مخفی ایجاد شده‌اند، کار غیر قانونی انجام می‌دهند و نمی‌توان با موتور جست‌وجوهای ساده‌ای مثل گوگل آنها را یافت.

وقتی می‌بینم یکی از نزدیکانم مثل فزرندم نمی‌تواند به طور خاص وارد شبکه اجتماعی مثل تلگرام شود و فیلترشکن‌های عادی جواب نمی‌دهند و به فیلترشکن‌های مثل تور روی می‌آورند دچار وحشت می‌شوم. پدر بزرگم جمله معروفی می‌گفت که اگر زندگیت ده طبقه دارد؛ هر کسی اجازه راهیابی به طبقات بالاتر زندگی شما را ندارد، خیلی‌ها باید فقط تا طبقه اول اجازه دسترسی و ورود به زندگی شما را داشته باشند و خیلی خیلی عده کمی اجازه وارد شدن به طبقه‌های بعدی زندگی شما را دارند چه برسد به طبقه دهم.

در واقع با استفاده از فیلترشکن‌های قوی در عین اینکه اجازه می‌دهید دیگری بیاید و کنکاش کند در حین حال راهی را برای دیگران نشان می‌دهید که از این وسیله از کارهای غیرقانونی استفاده کند، برای نمونه، سایت‌هایی در دارک وب هستند پسوند onion دارند و اینها فقط از طریق فیلترشکن تور قابل جست‌وجو هستند.

بنابراین فیلترشکن یک تیغ دولبه است؛ از یک طرف راه را برای دیگری باز می‌کنید که با این VPNها در ساحت شخصی شما حضور یابد و از طرف دیگر نرم‌افزارهایی غیرقانونی در اختیار همگان قرار می‌گیرد، بنابراین این کار (فیلتر کردن) به لحاظ امنیتی قابل دفاع نیست.

* با توجه به صحبت‌های اولیه شما اینکه با فیلتر کردن شبکه‌های مجازی محبوب مثل تلگرام، مردم (کاربران) به نوعی بی‌دفاع و بی‌پناه در مقابل گردانندگان این فیلترشکن‌های رها می‌شوند، فیلترینگ چه هزینه‌هایی را بر تصمیم‌گیران کلان تحمیل می‌کند؟

هزینه‌ای که با فیلتر کردن تحمیل می‌شود ممکن است هیچ وقت در محاسبات مقامات به چشم نیاید. شاید در مورد هزینه‌های اجتماعی مثل دامن زدن به ناامیدی مردم و کاهش مشروعیت نظام سیاسی خیلی‌ها اظهار نظر ‌کنند ولی  هیچ‌وقت کسی توضیح نمی‌دهد چرا یک سایت آموزشی مثل یوتیوب فیلتر می‌شود؛ بخشی از آموزش دنیا روی یوتیوب قرار دارد. خیلی از لکچرهای دانشگاهی در این سایت بارگذاری می‌شود. باید جلوی کارهای غیرقانونی را گرفت و آن را بست. اینکه با یک وسیله مثل اتوموبیل موادمخدر قاچاق می‌شود که نباید جلوی این وسیله نقلیه را کلا گرفت و گفت دیگر نباید هیچ وسیله نقلیه داشته باشیم چون موادمخدر به این وسیله قاچاق می‌شود.

محدودیت‌های زیاد در این زمینه مجوزی می‌شود که دیگران از فیلترشکن استفاده کنند. نباید مردم را به سمت کارهای غیر قانونی سوق دهیم.

هدف اینکه در واقع پس از ارزیابی و بررسی هزینه و فایده یک سیاست دست به اقدام زد و نمی‌دانم آیا درباره مشکلات امنیتی که استفاده از فیلترشکن و بستن فیلترشکن‌های عادی محاسبه نمی‌گردد و چرا صحبتی در این باره وجود ندارد.

*به نظر شما درباره سیاست فیلترینگ نباید از مردم و شهروندان نظرخواهی شود و سیاست فیلترینگ جریان آزاد اطلاعات که حق پذیرفته شده در حقوق شهروندی است نقض نمی‌شود؟

درباره جریان آزاد اطلاعات خیلی می‌شود صحبت کرد و خیلی صحبت‌ها شده است. حرف من این است که اگر شبکه اجتماعی یا سایتی فیلتر شد و افراد برای ورود به آن از فیلترشکن استفاده می‌کنند؛ آیا به عواقب استفاده از فیلترشکن‌ها فکر شده است؟ به برخی از عواقب آن بله ناچار فکر شده مثلا بخشی از کارهای ادارات مختل می‌شود که باز مسئله من نیست و کاری به آن ندارم، ولی وقتی که شما اجازه می‌دهید افراد جامعه از فیلترشکن‌هایی استفاده کنند که معلوم نیست این فیلترشکن‌ها به کجا وصل هستند، از نرم‌افزارهایی استفاده کنید که این نرم‌افزارها همه اطلاعات کشور به صورت شخصی در کامپیوترها ذخیره هستند، این اطلاعات که خیلی از آنها ممکن است محرمانه باشد، به راحتی در اختیار جایی قرار می‌گیرد که نمی‌دانیم کجاست و از طرف دیگر برخی از فیلترشکن‌ها که امکان بستن آنها وجود ندارد ابزاری را به اقشاری که کمتر با این نرم‌افزارها سرکار دارند، می‌شناساند که خیلی‌ها با این ایزار کار غیر قانونی می‌کنند.

بنابراین، برای کندن پوست پرتقال نیازمند قمه نیستیم اما فیلتر کردن باعث می‌شود افراد مجبور به استفاده از قمه برای کندن پوست پرتقال شوند. این خوب نیست که نسل جوان و نوجوان ما با نرم‌افزارهایی آشنا شوند که فعالیت‌ آنها مبتنی بر دارک وب است، یعنی آن بخش پنهانی از وب که کارهای غیرقانونی انجام می‌دهند، هیچ نظامی، چه نظامی که جریان آزاد اطلاعات در آن 100 درصد است و چه نظامی که جریان آزاد اطلاعات در آن صفر درصد است این مسئله را نمی‌پذیرد؛ این فیلترشکن‌ها را در صورتی می‌توان بست که کلا اینترنت بسته شود.

*آیا این ادعا را حاکمیت می‌پذیرد که فیلترشکن‌ها را نمی‌توان بست؟

بله، چرا نپذیرند شما از فیلترشکن‌های معمولی استفاده می‌کنید که نرمال است و با یک لایه‌بندی بسته می‌شود. اما بسیاری از پورت‌های(Port) عادی اینترنت قابل انسداد نیست؛ برای بستن این پورت‌ها باید اینترنت را بست و هیچ کاری از دست دولت‌ها برنمی‌آید.

*در خبرها داشتیم که یکی از مسئولان قوه قضائیه گفته بود که هر زمان اراده کنیم همه فیلترشکن‌ها را می‌بندیم؟ آیا این کار به لحاظ تکنولوژیکی شدنی است؟

 نه امکان‌پذیر نیست. باید پورت آن سرور را بست و این عمل یعنی پورت استفاده از اینترنت بسته شود. می‌دانیم که خیلی از این پورت‌ها، پورت‌های عادی هستند که نمی‌توان همه آنها را بست و فقط برخی از پورت‌ها را می‌توان بست که آن نرم‌افزار از آن استفاده می‌کند. حالا آن نرم‌افزار به نحوی این پورت‌ها را دور بزند به راحتی می‌تواند اطلاعات را رد و بدل کند.

*یعنی عدم اطلاع دولت و کلا نظام سیاسی ما به این مسئله را عامل عدم توجه به عواقب فیلترینگ می‌دانید؟

عدم اطلاع نمی‌دانم بلکه بی‌توجهی می‌دانم، بی‌توجهی به اینکه افراد را مجبور می‌کنند از وی پی ان(vpn) استفاده کنند و استفاده از VPNها خیلی کار خطرناکی است. چون شما نمی‌دانید به چه سروری وصل می‌شوید و اجازه می‌دهید وسیله ناشناخته‌ای که نمی‌دانید متعلق به کجاست آن هم صرفاً برای فرستادن یک پیام عادی، شما را زیر نظر بگیرد.

*با توجه به فرمایش شما امنیت حریم خصوصی افراد با استفاده از VPNها قابل دسترسی و کنترل یک مرکز ناشناخته است؟

بحث من بیشتر از امنیت خصوصی افراد معطوف به مسائل امنیت ملی است. یعنی بسیار از اطلاعاتی که در یک سیستم ذخیره است و به محض استفاده از VPNها در این سیستم اطلاعات قابل دسترس است، نباید شهروندان خود را بی‌پناه به دست دارک وب‌ها بسپاریم؛ جایی که قاچاقچیان اسلحه، موادمخدر و غیره از آن استفاده می‌کنند.

ای کاش کارگروهایی تشکیل می‌شد، یا گروه‌های مناظره‌ای در دانشگاه‌ها تشکل می‌شد که ببینیم فایده و زیان سیاست فیلترینگ چقدر است. تمرکز من روی مسائل امنیت ملی است. شما ببینید ما همواره کنار پادگان‌ها و مراکز نظامی تابلوی «عکاسی ممنوع» داریم به جهت اینکه اطلاعات کشورمان دست خارجی‌ها نیفتن.، برای آنکه اطلاعات حساس و امنیتی یک کشور در دسترس دیگران قرار نگیرد؛ اما با استفاده از فیلترشکن‌ها عملا دعوت کرده‌ایم که بیایید و به تمام اطلاعات ریز و درشت و محرمانه ما دسترسی پیدا کنید. بنابراین نیازمند بازنگری در سیاست فیلترینگ هستیم. فیلترشکن‌هایی که در دیپ ‌وب و دارک ‌وب از آنها استفاده می‌شود فیلترشکن‌های معمولی نیستند. بستن آنها در توانایی هیچ دولتی نیست و با آنالیز آنها هم نمی‌توان اطلاعاتی به‌دست آورد و تنها با بستن اینترنت می‌توان آنها را از کار انداخت.

*و حرف آخر...

من درباره خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها هشدار دادم. نباید اطلاعات امنیت ملی ما به راحتی قابل دسترسی برای ابزارهایی باشد که نمی‌دانیم سرور‌هایش کجاست؟ فیلتر کردن سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی بدون توجه به عواقب آن صرفاٌ پاک کردن صورت مسئله است و مسئله من امنیت ملی کشور است فارغ از اینکه طرفدار نظام سیاسی باشیم یا نباشیم. باید دانست با این سیاست (فیلترینگ) امنیت کشور از بین می‌رود.