مشاور مقام معظم رهبری با اشاره به اینکه مسئله حجاب از روسری شروع شده است ولی به روسری ختم نمیشود، بیان کرد: مسئله اسلامیسازی علوم انسانی یکی از برنامههایی است که از همه چالشبرانگیزتر است.
به گزارش خبرنگار عطنا، غلامعلی حدادعادل، رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۹ اسفندماه در مراسم افتتاحیه «کارگاههای زمستانه مطالعات علوم انسانی» در پردیس خودگران تحصیلات تکمیلی دانشگاه علامه طباطبائی، صحبتهای خود را با طرح یک سوال شروع کرد و گفت: آیا در جامعه مسائلی هست که حل کردن آنها احتیاج به علوم انسانی داشته باشد؟
وی با اشاره به اینکه ما حق طرح این سوال را داریم، افزود: سالها است که مدیران ارشد وزرات علوم ما یا پزشک بودند یا مهندس و کمتر اتفاق افتاده است در آموزش عالی از استادان و متخصصان علوم انسانی به عنوان تصمیمگیرنده اصلی در جایگاه وزرات علوم، تحقیقات و فناوری استفاده شود.
حداد عادل تصریح کرد: اگر فراتر از بحثهای سیاسی اصولگرا و اصلاحطلب به مسائل امروز کشور نگاه کنیم، مشکلات فراوانی داریم که یکی از آنها اعتیاد است و این یک امر واقعی است.
وی درباره همین موضوع گفت: آیا اعتیاد که این همه برای خانوادهها و جامعه مصیبت ایجاد کرده است، صرفاً یک مسئله پزشکی است و طبیب میتواند این مسئله را حل کند یا به روانشناسی و جامعهشناسی مربوط میشود؟
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه باید به تحقیق و پژوهش بپردازیم تا ببنیم چه کسانی با چه ویژگیهایی گرفتار مسئله اعتیاد شدهاند، افزود: اینکه پولدار یا فقیر بودن، مشکلات روحی، روانی، افسردگی و یا مورادی از این قبیل چقدر در اعتیاد فرد تأثیر دارد و یا اینکه بعد از شکست طالبان و تسلط آمریکا و انگلیس بر افغانستان، میزان تولید مواد مخدر در این کشور هممرز ایران، 20 برابر شده است و بر اعتیاد در ایران تأثیر گذاشته است، آیا این مسئله سیاسی است؟
وی مسئله دیگری که به عنوان یک مشکل بزرگ میتوان به آن اشاره کرد را «خانواده» دانست و بیان کرد: آیا افزایش آمار طلاق در خانوادههای ایرانی یک مشکل است یا خیر؟
حداد عادل افزود: 40 سال قبل آمار طلاق در ایران یک به 15 بود و در حال حاضر در بخشهایی از شمال شهر تهران یک به 5/2 است، البته من آماری دقیقی ندارم اما معمولا از هر 6 ازدواج 2 مورد آن به طلاق منجر میشود. حال آنکه بعد از طلاق نیز با مشکلاتی از جمله بچههای طلاق، ناهنجاریهای اجتماعی و مواردی از این قبیل سر و کار داریم.
وی خاطرنشان کرد: اگر شما با مربیهای پرورشی و تربیتی و مدیران مدارس سر و کار داشته باشید، بههمریختگی اوضاع خانوادهها یکی از مسائلی است که با آن مواجه هستند که در رفتار درسی دانشآموزان در سر کلاس درس کاملاً مشهود است.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام به وضع حجاب و زن در جامعه امروزی ایران اشاره کرد و گفت: مسئله حجاب و برهنگی دو تفکر است که در مقابل یکدیگر قرار دارند.
به گفته وی، مسئله حجاب از روسری شروع میشود ولی به روسری ختم نمیشود و کسانی که میخواهد حجاب را نفی کنند باید این را بدانند ولی هیچکس اخر این موضوع را بیان نمیکند!
حداد عادل افزود: در سال 1314 کشف حجاب شد و نگفتند ما برهنگی میخواهیم. اگر به عکسهای کشف حجاب دقت کنید، علیاصغر حکمت در همان سال به دانشسرای عالی رفته و شاهدختها آمدند و کشف حجاب کردند، در این تصاویر همه هم کلاه سرشان هست اما آخر این قضیه قبل از انقلاب بود که دیدیم به چه روزی افتادند!
وی با بیان اینکه مسئله برهنگی و زن، به خانواده مربوط میشود، گفت: شما هر وقتی از زن صحبت میکنید مثل این است که از خانواده صحبت میکنید.
حداد عادل تصریح کرد: خانواده در ایران در حال فروپاشی است و در جهان هم همینطور است، مثلاً در آمریکا آمار فرزندان بیسرپرست و یا بدسرپرست هر روز بالا میرود.
وی در ادامه مسئله رشد جمعیت را مهم ارزیابی کرد و افزود: این مسئله به خانواده و در نهایت علوم انسانی مربوط میشود و چیزی نیست که مثلا با یک بخشنامه و ظرف یکسال اصلاح شود. جامعهای که نیروی جوان ندارد، نمی تواند با اقدام سریع و آرزوی یک رئیسجمهور و یک حزب و یا جریان سیاسی، مسئله اصلاح شود و مانند مسائل زیستمحیطی است.
مسئله حجاب از روسری شروع میشود ولی به روسری ختم نمیشود و کسانی که میخواهد حجاب را نفی کنند باید این را بدانند ولی هیچکس اخر این موضوع را بیان نمیکند!
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی اضافه کرد: مثلاً اکنون که دریاچه ارومیه دچار عدم تعادل زیستمحیطی شده است با پول و اعتبار و اقدامات کوتاه مدت رفع نمیشود. باید بررسی کنیم برای دریاچههای دیگری که در دنیا خشک شدهاند چه کاری انجام شده است؟ مسائلی مثل جمعیت و آسیبهای اجتماعی نیز چنین است.
وی با اشاره به اینکه امروزه مهاجرت روستاییان به شهرها شدت پیدا کرده است، گفت: حلقه حاشیهای دور شهرهای بزرگ مثل تهران و مشهد و برخی شهرهای دیگر ایجاد شده است که مثل یک نگین کثیف از نظر اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی آن شهر را با هزاران مسئله احاطه کرده است.
حداد عادل با بیان اینکه ما هزاران مسئله ریز و درشت در جامعه داریم که از جنس مسائل انسانی و اجتماعی است، بیان کرد: ارائه راهحل و برطرف کردن این مسائل نیاز به علوم انسانی و تخصص مرتبط با آن دارد و فقط پزشکان و مهندسان نمیتوانند آن را حل کنند و این یک امر واقعی و بدیهی است.
وی با اشاره به اینکه یکی از مسائلی که ما در حوزه علوم انسانی دنبال میکنیم کارآمدی آن است، گفت: ما میگوییم برنامه درسی دانشگاهها در علوم انسانی طوری باشد که این دانشجو وقتی فارغالتحصل شد در حد توان خود بتواند برای جامعه کاری انجام دهد.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: از 16 برنامه درسی که در دستور کار شورای تحول است بسیاری از آنها مربوط به 30 سال قبل بوده و اصطلاحاً محتوای آنها دست نخورده است و اخیراً برنامه درسی رشته اقتصاد در دوره کارشناسی را بعد از 5 سال بررسی و تصویب کردیم که نزدیک به 400 صفحه اسناد پشتیبانی دارد. این کار بر اساس بومیسازی علوم انسانی صورت گرفت.
وی درباره همین موضوع اظهار کرد: شاید باورتان نشود ولی ما در کشور بر اساس برنامه قبلی دروس کارشناسی اقتصاد، فقط 2 واحد درسی؛ اقتصاد ایران داشتیم که آن هم اختیاری بود ولی بعد از تصویب شورای تحول، تعداد واحد درسی اقتصاد ایران در رشته اقتصاد به 6 واحد رسید و گذراندن آن نیز الزامی است.
حداد عادل گفت: حرف ما این است که دانشجوی رشته اقتصاد نه تنها باید با تئوریها، نظریهها و مکاتب اقتصادی دنیا آشنا شود بلکه باید بصیرتی نسبت به اقتصاد کشور خودش نیز داشته باشد و با مزیتها، مشکلات، چالشها، برنامهها و مبانی آشنا شود تا در حد یک کارشناس بتواند نظر دهد.
وی با بیان اینکه کارآمد سازی و بومیسازی دو ارکان مهم شورای تحول و ارتقای علوم انسانی است، افزود: یکی دیگر از کارهای ما روزآمدسازی علوم انسانی است و اینکه تا چه اندازه متحول شده است.
حداد عادل با اشاره به اینکه بعد از نزدیک 40 سال که از انقلاب اسلامی میگذرد دنیا بسیار متحول شده است، بیان کرد: اگر به همین دنیای مجازی نگاهی داشته باشیم در طول 20 سال اخیر با رشد تلکنولوژیهای ارتباطی و فناوری اطلاعات، زندگی انسان وارد یک سپهر دیگری شده است و این یعنی اینکه خیلی از مفاهیم ارتباطات عوض شده است.
وی افزود: زمانی از داشتن رادیو و تلویزیون انحصاری در دولت و حکومت صحبت میکردیم ولی امروزه هر کس با داشتن یک تلفن همراه که بسیار ارزان است و در جیب هم جا میگیرد، خبرنگار، خبرگذار و فیلمساز شده است و خبر مخابره و پخش میکند و به نوعی در این عرصه مفاهیم عوض شده است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: رشتهای مثل حقوق باید به خاطر مسائل فضای مجازی، گرایش مرتبط با این حوزه را ایجاد کرده تا بتواند از حق و حقوق مردم دفاع کند.
مسئله اسلامیسازی علوم انسانی یکی از برنامههایی است که از همه چالشبرانگیزتر است، البته بعضی در این زمینه میگویند، جنگ قدرت راه افتاده است و میخواهند عدهای را از دانشگاهها بیرون کنند و یا اینکه همه جا را گرفتهاند و فقط دانشگاهها مانده است و از این دست شعارهای سیاسی را علیه ما بیان میکنند.
وی با بیان اینکه به خاطر عدم رعایت قوانین و مقررات مرتبط با مؤلف، صنعت نشر کشور در خطر نابودی قرار گرفته است، گفت: یکی از ناشران، سال گذشته یک کتاب درسی را در 60 هزار نسخه فروخته است ولی امسال فقط دو هزار نسخه از آن فروش رفته و همین مسئله موجب ورشکستگی او شده است چون آن کتاب بدون اجازه در فضای مجازی منتشر شده است. این کار یک جرم است و 100 مثال دیگر در رشتههای حقوق رسانه، ارتباطات و مواردی از این قبیل وجود دارد که نیاز به روزآمدسازی است.
حداد عادل با اشاره به اینکه مسئله اسلامیسازی علوم انسانی یکی از برنامههایی است که از همه چالشبرانگیزتر است، افزود: البته بعضی در این زمینه میگویند، جنگ قدرت راه افتاده است و میخواهند عدهای را از دانشگاهها بیرون کنند و یا اینکه همه جا را گرفتهاند و فقط دانشگاهها مانده است و از این دست شعارهای سیاسی را علیه ما بیان میکنند.
وی اضافه کرد اسلامیسازی: اسلامیسازی علوم انسانی در همه رشتهها یک معنا ندارد و این اولین مطلبی است که باید بدانیم. ما رشتههایی در دست بررسی داریم که به عنوان مثال میتوان به زبانهای خارجی اشاره کرد. اگر کسی مقصود ما را نداند میگوید مگر زبان خارجی اسلامی هم داریم؟ مثلاً انگلیسی-اسلامی فرقی با زبان انگلیسی دارد؟
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی خاطرنشان کرد: ما در زبانهای خارجی کتابهایی داریم که محتوای آنها مرتبط با فرهنگ جای دیگر است ولی در جامعه ما تعلیم داده میشود و ما هم حق داریم چیز غلطی را که میدانیم، ترویج نکنیم. مردم کشور ایران مسلمان هستند و در اسلام مشروبات الکلی حرام و ممنوع است ولی اگر کتابی در دانشگاه ما تدریس میشود که در آن شرب خمر و مواردی از این قبیل آورده شده است ما حق نداریم این موارد را عوض کنیم و یک چیز دیگری جای آن بگذاریم.
وی افزود: وقتی میگوییم اسلامیسازی علوم انسانی هر جایی یک معنا دارد، مثلاً حرف ما در زمینه اسلامیسازی رشته تاریخ این است که تاریخ اسلام تبدیل به یک رشته در دانشگاههای ما شود حال آنکه بهاصطلاح فرنگیها بیشتر از ما به تاریخ اسلام توجه دارند. ما به عنوان یک کشور مسلمان و به اسم اسلام، انقلاب اسلامی انجام دادیم ولی نمیتوانیم رشتهای به نام اسلام داشته باشیم و درسهایی برای آن ایجاد کنیم.
حداد عادل در همین رابطه یادآور شد: مسلمانان 700 سال در آندلس اسپانیا حکومت کردند اما در ایران 5 نفر که در این حوزه تخصص داشته باشند پیدا نمیکنید، یا اینکه رشته تاریخ تشیع داشته باشیم که میگویند، شیعه را حکومت صفویه ایجاد کرده است در حالی که قبل از آن نیز تشیع وجود داشته است. سوال هم دقیقاً همین است که این موارد کجا باید بررسی شود؟
چون وقتی زن مسلمان حجاب خود را رعایت میکند، بهنوعی یک موضعگیری در برابر غرب نشان میدهد و در مقابل آنها استقلال دارد و این موضع را هم غرب تحمل نمیکند.
وی با بیان اینکه دو هفته قبل برای سخنرانی در دو همایش به هندوستان دعوت شده بود، گفت: یکی از این همایشها در منطقه دَکَن هندوستان و دارای سلسله پادشاهی با تاریخ 500 ساله بوده که یک منطقه بسیار حاصلخیز و ثروتمند در جنوب این کشور است. یک نوجوان شیعه اهل همدان قبل از اینکه صفویه به حکومت برسد به منطقه دَکَن هندوستان رفته و آنجا این سلسله را تأسیس کرده و تشیع و زبان فارسی را در آنجا رواج داده است، حال ما باید در کجای درسهای تاریخ خود این موارد را بررسی کنیم.
حداد عادل با اشاره به اینکه ما در فلسفه، تاریخ و حقوق اسلام که مرتبط با فقه ما است میتوانیم حرف برای گفتن داشته باشیم، اذعان کرد: بسیاری از مسائل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با ارث و حقوق خانواده نیاز به احکام اسلام دارد و باید دروس مرتبط با آنها ایجاد شود، یا اینکه برخی انتظار دارند این موارد هم باید از اروپا وارد شود!
وی با بیان اینکه در اسلامی کردن حقوق، بایدها و نبایدها، باید بر اساس اعتقادات مردم باشد، گفت: ما باید بیشتر سراغ رشتههای روانشناسی، جامعهشناسی و علوم تربیتی برویم که موضوع اصلی آنها انسان است و بسته به تعریفی که از انسان داشته باشیم این رشتهها متفاوت میشود و همان طوری که دکتر سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبائی در صحبتهای خود گفتند؛ اگر شما انسان را یک موجود تکساحتی که بدون هیچگونه فعل و انفعالات مادی در بدنش به وجود آمد و میمیرد، بدون اینکه طرح و نقشهای درمورد آن وجود داشته باشد و بازخواست هم نمیشود، در نظر بگیریم این یک نوع نگاه انسانشناسانه است. حال اگر انسان را موجودی تکساحتی ندانیم و او را دارای فطرت که یک حقیقی هم دارد و بعد از مرگ دوباره زنده میشود، بدانیم این هم نوع دیگری از انسانشناسی است که هر دو دارای دو نوع روانشناسی و دو نوع جامعهشناسی نیز هستند.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای انقلاب فرهنگی افزود: مثلاً در مشاوره بر اساس روانشناسی و انسانشناسی غربی اگر خانمی پیش مشاورانی برود که مکتبهای غربی را خوانده و آموزش دیدهاند و مسئله خود مبنی بر خطای شوهرش را بیان کند، مشاور میگوید: شما هم مقابله به مثل کنید و به او این راهحل را پیشنهاد میدهد. آیا ما این راهحل را میپذیریم و آیا باورها، ارزشها و تجربههای ما اجازه میدهد چنین مشاورهای بدهیم و یا اینکه اینگونه مشاورهایی را تربیت کنیم.
وی با بیان اینکه غرب نمیخواهد یک فرهنگ و تمدن دیگری در این دنیا اظهار وجود کند، گفت: غربی که در قرن 21 میبینید به اعتقاد بنده هیچ فرقی با غرب قرنها 17، 18 و 19 دوران استعمار کهن و کلاسیک نکرده است. غربیها هم معتقد بودند تمدن باید غربی باشد و سایر تمدنها بهواقع تمدن نیستند و یک مقدماتی بودند در طول تاریخ برای پدید آمدن تمدن غربی و این هم تفکر پوزیتیویستی «اگوست کنت» بود.
حدادعادل با اشاره به اینکه بنده حداقل 20 سال است که در دانشگاه فلسفه تدریس میکنم و این بحث چیزی نیست که در روزنامهها خوانده باشم، اظهار کرد: در خود کتابهای «اگوست کنت» به این موضوع اشاره شده است و میگوید: پوزیتیویست و علوم غربی کلید سعادت است و همه تمدنهای دیگر دنیا باید بیایند و در صف و پشت سر تمدن غربی بایستند و هر چیزی که این تمدن پسندید، ارزش دارد و هر چیزی که نپسندید، ارزش ندارد. با این بینش و تفکر همه دنیا را استثمار کردند و میگویند سایر تمدنها اَشکال ناقص تمدن بشری هستند و باید مثل حیوانات آنها را اهلی کنیم، این تفکر هنوز وجود دارد و نمیخواهد اجازه دهد که کسی در برابر غرب حرف مستقلی بیان کند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به مسئله حجاب و پوشش در هندوستان و ژاپن اشاره کرد و گفت: چرا غرب روسری را به عنوان لباس محلی و بومی مردم ایران تحمل نمیکند، چرا آنها این همه مشکلات را در زمینههای مختلف، بهویژه هواپیما و دارو به وجود آوردهاند و ما را تحریم کردهاند، نمیبینند و از این بابت دلسوزی ندارند، ولی آنها تا زنها در ایران و بیرون از خانه یک تکه پارچه را روی سر میگذارند، میگویند، فاجعه است، چون وقتی زن مسلمان حجاب خود را رعایت میکند، بهنوعی یک موضعگیری در برابر غرب نشان میدهد و در مقابل آنها استقلال دارد و این موضع را هم غرب تحمل نمیکند.
«کس نیاموخت علم تیر از من/ که مرا عاقبت نشانه نکرد»
وی خاطرنشان کرد: چرا کسی در مقابل غرب نمیتواند ادعایی داشته باشد وقتی که آمریکا 400 میلیارد دلار قرارداد فروش اسلحه با سعودیها برای بمباران یمن میبندند و یا اینکه انگلیسیها از جنگ یمن برای فروش اسلحه سوء استفاده میکنند. وزیر صنعت فرانسه از سؤال خبرنگاری که از او پرسید چرا برخلاف قوانین بینالمللی سلاح میفروشید، در جواب گفت: شما فکر میکنید کارخانجات ما باید چطوری بچرخند؟ با وقاهت تمام این موضوع را بیان میکند، حال کشور ایران مستقل از سیاست آنها با داعشی (که باز غرب مدعی مقابله با آن است)، در سوریه مبارزه میکند آن وقت ایران و جبهه مقاومت بیثبات کننده منطقه محسوب میشوند! آن هم به این دلیل است که ایران حرف خودش را بیان میکند.
حدادعادل یادآور شد: وقتی یک داعشی در شهر نیس فرانسه پشت یک کامیون نشست و 90 نفر را کشت، من میدانستم که چقدر همین فرانسویها به داعشیها در سوریه کمک میکنند و سیاستهای آنها همسو با اسرائیل است، پس این بیت شعر سعدی با عنوان «کس نیاموخت علم تیر از من/ که مرا عاقبت نشانه نکرد» را در توئیتر منتشر کردم و زیر آن نوشتم که اینها را خودتان پرورش داده و تقویت کردید و حال هم گرفتار آن شدهاید. بعد از انتشار این توئیت، هزار نفر از سلطنتطلبان، منافقین و غربزدهها زیر آن تویئت، بنده را فحشباران کردند.
وی درباره همین موضوع افزود: همین افراد میگفتند چرا فردی باید به تمدن فرانسه توهین کند و بگوید «بالای چشم آنها ابرو است»! آیا ما باید برای خودمان تصمیم نگیریم و به برنامههای غرب انتقاد نداشته باشیم؟
نزدیک به 30 سال است که رهبر معظم انقلاب اسلامی بعد از امام خمینی(ره) این کشور را اداره میکند و آمریکا، اسرائیل و برخی کشورهای دیگر میخواهند با انقلاب مقابله کنند و این یک نفر توانسته است به مدت 30 سال، این اندیشهها و توطئهها را عقیم کند.
حداد عادل تصریح کرد: یکی از استادان دانشگاه به برنامههای شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای انقلاب فرهنگی در رشته علوم سیاسی انتقاد کرده است و میگوید؛ مگر میشود اندیشههای امام خمینی(ره) و رهبر معطم انقلاب را تحت عنوان واحد درسی در دانشگاهها تدریس کرد.
وی با بیان اینکه حداقل هزار پایاننامه بعد از انقلاب و در طول این 40 سال درمورد انقلاب اسلامی در دانشگاههای دنیا تدوین شده است، گفت: اینکه انقلاب اسلامی چه میگوید و این ولایت فقیه چیست؟ آنها مخالفان ما هستند ولی اندیشههای امام خمینی(ره) و مسائل سیاسی ایران و اسلامی را در برنامههای درسی و پژوهشی خودشان قرار دادند در حالی که ما صاحب این اندیشهها هستیم و وقتی میخواهیم در این مورد کاری انجام دهیم، استاد دانشگاه و یا یک انجمن از ما انتقاد میکند و توان بیان حرف تازه داشتن از ما گرفته میشود.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام اذعان کرد: نزدیک به 30 سال است که رهبر معظم انقلاب اسلامی بعد از امام خمینی(ره) این کشور را اداره میکند و آمریکا، اسرائیل و برخی کشورهای دیگر میخواهند با انقلاب مقابله کنند و این یک نفر توانسته است به مدت 30 سال، این اندیشهها و توطئهها را عقیم کند.
وی گفت: در سوریه بیش از 6 سال است که پولهای سعودی، قطر و امارات، کمکهای اسرائیل، نقشههای انگلیس و سلاحهای آمریکا، فرانسه وآلمان میخواهد کاری انجام دهند، اما ایران و جبهه مقاومت تاکنون نگذاشتهاند که این کار صورت گیرد و این واقعیتی است که دارای اندیشه مبنایی است، آیا نباید آن را در دانشگاههای کشور مورد بررسی قرار دهیم.
حدادعادل با بیان اینکه ما حق داریم تفکر مستقل و مرتبط با خودمان را داشته باشیم، گفت: اصلاً صحبت ما این نیست که میخواهیم با تحول و ارتقای علوم انسانی «دو دو تا چهارتا» را منکر شویم.
وی خاطرنشان کرد: بنده در رشته فیزیک تحصیل کردهام و می دانم که «جاذبه» نیوتن، اسلامی و غیراسلامی ندارد. به نوعی علم، علم است و همه علوم انسانی علم است اما در فلسفه و انسانشناسیهای مختلف دو دیدگاه وجود دارد و ممکن است یک دیدگاه را قبول داشته باشیم و دیدگاه دیگر را رد کنیم، مهم این است باید نقد داشته و نتایج را دربست نپذیریم.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: یعنی علوم انسانی مثل ریاضی، فیزیک و شیمی نیست که عینیت داشته باشد و همه جای دنیا به یک شکل حرف بزنند در حالی که علوم انسانی با فرهنگ، فلسفه، انسانشناسی، هستیشناسی و معرفتشناسی ارتباط دارد و باید خودآگاهی داشته باشیم و اگر چیزی درست است آن را بپذیریم و اگر هم ما مبنای دیگری داشتیم، نتایج مبتنی بر مبنای خود را پذیرا باشیم.
حداد عادل در پایان اظهار امیدواری کرد: دانشجویان و شرکتکنندکان در این کارگاهها خودشان را برای خدمت به کشور و حوزه علوم انسانی در قالب اسلامیسازی، بومیسازی، کارآمدی و روزآمدسازی آماده کنند.